Totemizm u Aborygenów

Społeczeństwo australijskie tworzy w większości struktury klanowo-totemiczne. Każdy klan posiada swój totem i nazwę, a jego członkowie połączeni są więzami pokrewieństwa. Totemem może być wszystko, począwszy od różnych gatunków ze świata zwierzęcego i roślinnego poprzez zjawiska przyrodnicze i elementy przyrody nieożywionej aż do części ciała człowieka, jego funkcje i wydaliny. Totemem może być również sam przodek jako jednostka. Najczęściej jednak jest to konkretne zwierzę w rozumieniu całego gatunku. Z jednej strony, totemizm genetycznie wiąże się z poczuciem czci, z drugiej, pełni funkcję systemu klasyfikacji społeczności plemiennych. Totemy oznaczają głównie mistyczne więzi między żyjącymi, zmarłymi i nienarodzonymi ludźmi, wtórnie zaś przenoszą się na relacje społeczne. W Australii totemizm przyjmuje wiele heterogenicznych form, które mogą nakładać się na siebie lub nie mieć ze sobą nic wspólnego.

Wyróżnia się trzy kryteria podziału systemów totemicznych:
1. Oparte na sposobie dziedziczenia totemu:
           - totemizm snu,
           - totemizm zapłodnienia,
           - totemizm wróżebny,
           - totemizm dziedziczny-przynależnościowy.
2. Zależne od typów związków pomiędzy totemem a osobą:
           - totemizm indywidualny,
           - totemizm płci,
           - totemizm klanowy,
           - totemizm połów,
           - totemizm sekcji,
           - totemizm podsekcji.
3. Oparte na społecznej funkcji totemu:
           - totemizm emblematyczny,
           - totemizm kultowy.

Jako najistotniejszy dla systemu religijnego Australijczyków uznać można totemizm połów. Moieties (połowy egzogamiczne, fratrie) pełnią odrębne funkcje w czasie inicjacji, rytuałów totemicznych oraz pogrzebów. Zwierzęta totemiczne połów są zazwyczaj mitologicznymi adwersarzami. Totemy fratrii występują ponad totemami klanowymi z uwagi na więzi szczególnego braterstwa.

Totem w rozumieniu Aborygenów to „ciało, mięso”, a więc człowiek i zwierzę stanowią jedno ciało i mają jedno życie. Relacja człowiek-zwierzę określa dwie istoty równorzędne i jednoznaczne. Czuringa daje władzę nad totemem. Tabu totemiczne polega na zakazie spożywania zwierzęcia totemicznego ze względu na jego sakralny charakter. Złamanie zakazu sprowadza śmierć. Jedynie starcy i ludzie, którzy osiągnęli wysoką godność religijną nie muszą przestrzegać tabu.

Totem może być dziedziczony matrylinearnie, jeżeli matka posiada inny totem niż ojciec, ale mieszka w jego społeczności, a nacisk kładziony jest na tożsamość „ciała i krwi” lub patrylinearnie, jeżeli dziecko przebywa z ojcem, a grupę lokalną tworzą członkowie jednego totemu, związanego ze „snem” lub „marzeniem”. W klanach terytorialnych dziecko otrzymuje totem mitycznego przodka, a klanową przynależność determinuje najbliższe święte miejsce.

Inny system obowiązuje w klasach matrymonialnych, gdzie w obrębie każdej połowy generacja należy do innej klasy niż pokolenie bezpośrednio ją poprzedzające. Pochodzenie i totemy liczone są od matki. Każdy członek plemienia należy do jednej z czterech kategorii, wynikającej z urodzenia i generacji. Małżeństwa można zawierać wyłącznie z osobami z jednej z klas należących do innej fratrii. Klasy mają charakter ponadplemienny.

Totemizm obejmuje trzy podstawowe elementy:
- element społeczny (związek gatunku zwierzęcego z określoną grupą wspólnotową),
- element psychologiczny (wiara w stosunek pokrewieństwa pomiędzy członkami grupy a zwierzęciem),
- element rytualny (szacunek okazywany zwierzęciu wyrażany w zakazie zabijania i spożywania go).

Podział na klany jest uniwersalny, a więc obejmuje cały świat ożywiony i martwy, zwierzęta, rośliny, a przede wszystkim ludzi. Podstawową strukturą w obrębie kosmosu jest podział na dwie przeciwstawne połowy. Między członami opozycji istnieje rywalizacja i wrogość. Fratrie tworzą system wartości uzupełniających się.

Mity totemiczne to opowieści o przodkach totemicznych. Związane są z poszczególnymi częściami krajobrazu. Na terytorium każdego klanu znajdują się święte miejsca. Rytuały pozwalają Aborygenom na zanurzenie się w Czas Snu oraz na powrót do początkowego okresu niezróżnicowania, kiedy na ziemi przebywali ich przodkowie. Mityczne ścieżki przodków mają charakter międzygrupowy a nawet międzyplemienny. W celu zrealizowania pełnego cyklu rytualnego Australijczycy odbywają często wielokilometrowe wędrówki.

Z totemizmem w większości wiążą się zakazy. Do pozytywnych rytuałów należą ceremonie Inticziuma, czyli „rozmnożenie totemów”. Przygotowawcze obrzędy wprowadzające polegają na upodobnieniu się uczestników do zwierząt totemicznych. Punktem kulminacyjnym dramatu mitycznego jest złożenie ofiary z totemu. Następnie zwierzę zostaje zjedzone podczas Uczty Totemicznej. Ceremonia kończy się desakralizacją, czyli obrzędami końcowymi pozwalającymi uczestnikom rytuału na ponowne dołączenie do społeczności.


* Artykuł opracowany na podstawie książki: A. Szyjewski, Religie Australii, Kraków 1998