Mana

Według wierzeń polinezyjskich potęga Mana rozprzestrzeniona jest w całym wszechświecie. Pochodzi od Najwyższego Bytu (Tu), od duchów żywiołów i od bóstw. Przenika wszędzie, ale nierównomiernie. Znajduje się zarówno w żywych, jak i w umarłych ludziach oraz w ich rzeczach. Odpowiada za całą aktywność w świecie. Wrodzoną zdolność do kumulacji Many we własnej głowie posiadają naczelnicy krwi boskiej, naczelnicy plemion, czarownicy, mędrcy oraz kapłani. Naczelnicy dziedziczą Manę po swoich przodkach, legendarnych półbogach i herosach. Zasób mocy można powiększyć stając na szczycie góry i patrząc w przestrzeń albo stojąc na wybrzeżu i patrząc na fale. Swoją moc można przelać na inną osobę lub przedmiot. Mana jest niewidzialna. Nie można jej dotknąć, jednak odczuwa się ubytek lub przypływ mocy.

W chwili śmierci człowieka Mana powoduje zniknięcie jego cienia. Przenosi się również do przedmiotów, z którymi miał on styczność.  W przypadku osoby dobrej, przedmioty te promieniują dodatnio. Jeśli zmarły był złym człowiekiem, promieniują ujemnie i należy je z daleka omijać. Czarownicy posiadali umiejętność rzucania uroków na odległość nadając przedmiotom szkodliwą moc. Amulety, z którymi związana jest Mana, chronią wojowników od zranienia i prowadzą do zwycięstwa.

Potęga Mana przedstawiana jest w postaci dziewięciu koncentrycznych kręgów, podzielonych na lewą i prawą stronę. Prąd Mana posiada dwa bieguny: 
- pozytywny, dodatni, objawiający się w Słońcu, w pierwiastku męskim, aktywnej energii i w żywotności, związany jest ze wschodnią częścią świata;
- negatywny, ujemny, objawiający się w Księżycu, w pierwiastku żeńskim, energii pasywnej i w śmierci, związany jest z zachodem.

Mana rozchodzi się po dziewięciu sferach świata. W pierwszym kręgu przeciwstawne bieguny symbolizują: szczęście i smutek, w drugim: obfitość i pragnienie, w trzecim: nadzieję i narzekanie, w czwartym: ruch i niewzruszoność, w piątym: obcowanie z rodziną i nieprzystosowanie do współżycia z otoczeniem, w szóstym: podstawę ziemi i przyczynę powstania nieba, w siódmym: krańcowy zachwyt i trwogę nad przepaścią, w ósmym: potęgę oceanu i szczyt przerażenia, natomiast w dziewiątym: światło i ciemność.

Dla Melanezyjczyków największymi autorytetami są naczelnik wsi, przywódca wojenny oraz kapłan. Manana pochodzi od duchów zmarłych, od duchów, które mogą wcielać się w rekina oraz od duchów węży. Człowiek obdarzony mocą nie może jednak swobodnie nią dysponować. Musi realizować wolę ducha. W składaniu ofiary pomiędzy duchami a ludźmi pośredniczy kapłan.

Mana gromadzi się w głowie, więc obcięte głowy ludzkie przynoszone były jako trofeum wojenne. Ofiary ludzkie składano na ołtarzu, pozostawiając później czaszki wokół świątyni. Głowa przodka uczestniczyła w obrzędach zaślubin.

Stanowisko arcykapłana piastował człowiek nawiedzany przez jednego z bogów, od którego przejmował imię i Manę. Jedynie on miał prawo do wyznaczania ofiar ludzkich w celu przebłagania rozgniewanych bogów. Prowadził najważniejsze rytuały. Zwoływał lud na specjalne nabożeństwa ekspiacyjne. Konsekrował nowego władcę. Podlegały mu liczne świątynie wraz z kapłanami niższego stopnia. Arcykapłankami mogły być kobiety. Często zajmowały się lecznictwem. 

Do tej pory spotkać można znachorów wypędzających złego ducha. Lekarze przywoływali również dusze uciekające z ciała. Podczas inicjacji na kapłana-lekarza uzdrawiającej mocy Mana udzielali konkretni bogowie. Motii pozwalał ratować ludzi zatrutych. Pahinauoho pomagała wypędzać chorobę z ciała. Tutehoa uczył, jak nastawiać zwichnięte lub złamane kończyny. Moui czuwał nad zabiegiem obrzezania.

Specjalna grupa kapłanów zajmowała się śpiewną recytacją tradycyjnych tekstów religijnych, historycznych oraz genealogicznych. Mędrcy-kapłani odznaczali się niezwykłą pamięcią. Obowiązywała ich ścisła asceza. Funkcja ta była przeważnie dziedziczna.

Trzecia grupa kapłanów specjalizowała się w przenoszeniu posągów bóstw i czuwaniu nad nimi. W zetknięciu ze świętymi figurami zyskiwali znaczny zapas Mana.

Czarownicy nie byli wciągnięci do hierarchii kapłanów, lecz mieli prawo wstępu do świątyni o dowolnej porze. Bogowie sami wybierali kandydatów, w których ciele mogliby na pewien czas zamieszkać. W czasie działań wojennych czarownicy byli nietykalni. Stosowali zaklęcia ognia, ziemi, wody i powietrza. Mogli sprowadzić śmierć. Jedyną karą za kradzież było zauroczenie złodzieja przez czarownika. Czar śmiercionośny mógł być odwrócony tylko dzięki obfitym darom lub z pomocą mędrca o wielkiej mocy Mana. 

Ład kosmiczny obejmuje dwie rzeczywistości: doświadczalną oraz pozadoświadczalną. Do tej pierwszej zalicza się środowisko naturalne i jego zasoby, zwłaszcza zwierzęta, oraz zamieszkujące świat istoty ludzkie. Do drugiej należą byty duchowe, nieosobowe, tajemnicze siły i totemy. Pomiędzy rzeczywistościami zachodzi potrójny związek, a więc w relacji do drugiego człowieka, w stosunku do środowiska naturalnego i jego zasobów oraz wobec bytów duchowych, tajemniczych sił i totemów. Przedstawiciele świata pozaempirycznego mieszkają na ziemi wśród ludzi lub w ich pobliżu. Mogą bezpośrednio ingerować w ich życie i postępowanie. Kontrolowanie i utrzymanie ładu kosmicznego odbywa się poprzez odprawianie odpowiednich obrzędów rytualnych na cześć duchów i zmarłych przodków.


* Artykuł opracowany na podstawie książki: A. L. Godlewski, Czar dalekiej Nuku Hiva, Wrocław 1971