Estetyka Aborygenów

Sztuka Yolngu

Yolngu zamieszkują północno-wschodnią część Ziemi Arnhema w Terytorium Północnym. Stosują dwie metody zapisów znaczeń w sztuce. System ikoniczny i figuratywny przedstawia pewien wizerunek, który wygląda jak dana rzecz. System nieikoniczny i geometryczny oparty jest na specyficznej kombinacji motywów geometrycznych. Obrazy nie są prostymi przedstawieniami przodków, ale są same w sobie kreacją i manifestacją Czasu Przodków. Święte malowidła, Mardayin miny’tji, są własnością przodków. Kompozycje plastyczne zostały stworzone w wyniku ich działań i przekazane potomkom. Kodują znaczenia dotyczące Czasu Przodków, zdarzenia z Czasu Snu i powstający wtedy krajobraz. Formą przodka jest całe malowidło, a nie wzór. Czas Przodków jest odcięty od teraźniejszości, jednocześnie interpretuje ją. Wizerunek przodka konstruowany jest z cech danego przedmiotu, zwierzęcia lub abstrakcyjnej idei, ale nie jest przez to ograniczony. Przodkowie tworzyli realny świat, stanowiąc zarazem jego część. Zdarzenia wydają się poprzesuwane fazowo, natomiast z pewnej perspektywy jeszcze się nie zakończyły. Kontynuowane są poprzez odprawianie rytuałów.

W kodowaniu w systemie figuratywnym przedstawia się przodka w formie pojedynczej, jednoznacznej postaci, przy pomocy której jest on zwykle charakteryzowany. Tło malowidła zawiera elementy geometryczne. Działania generujące transformacje prezentowane są jak działania w naturalnym świecie, a przedstawienia przodków skupiają się na symbolizujących ich zwierzętach jako na naturalnym gatunku. W niektórych malowidłach ludzie i zwierzęta organizowani są w sceny nawiązując do pewnych wydarzeń i historii. Można wyróżnić trzy typy zawartości figuratywnej: uczestnictwo w ceremonii, przedstawienia mitów oraz sceny polowań i wytwórstwa.

W kodowaniu w systemie geometrycznym na malowidle przodkowie są obecni pośrednio, czyni się do nich aluzje w treści i obrazują ich elementy geometryczne. Przekaz zależy od znajomości kodu. Często interpretacja wymaga wiedzy, co jest zakodowane. Wzory geometryczne same w sobie uważane są za transformacje przodków. Charakterystyczną cechą sztuki geometrycznej jest wieloznaczeniowość. System wpisuje się w pewien szablon. Obejmuje zbiór pozycji istniejących w ustalonej wzajemnej relacji z zakodowaną serią znaczeń. Zmienia się jedynie obraz powierzchniowy. Motyw geometryczny nie wyróżnia żadnego znaczenia, lecz sprawia, że wszystkie są aktywne. Przodkowie nie mają jednego wizerunku. Mit nigdy nie jest prezentowany w całości, powiązania ujawniają się retrospektywnie, transformacje mają być objawiane, a nie oglądane. Sztuka geometryczna umożliwia rozwijanie własnych koncepcji na temat wydarzeń związanych z przodkami.

Sztuka Kunwinjku

Kunwinjku zamieszkują zachodnią część Ziemi Arnhema. Swoje relacje ze światem wyrażają w malowidłach w stylu rentgenowskim. Ukazują przodków w formie zwierzęcej lub ludzkiej. Początkowo obrazy powstawały na skałach. Obecnie wykorzystuje się korę. Zdobione są też święte przedmioty i ludzkie ciało. Wiedza o przodkach przechodzi od rozumienia „zewnętrznego” znaczenia rzeczy do rozumienia znaczenia „wewnętrznego”. Poznanie wnętrza dostępne jest tylko dla osób wtajemniczonych. Wprowadzanie w wielość znaczeń zorganizowane jest w taki sposób, aby stworzyć symboliczny potencjał malowideł. Rentgenogramy ukazują różnorodność odnosząc się do pokawałkowanej i systematycznie zorganizowanej natury ludzkiego i zwierzęcego ciała. Na obrazach pokazane są tylko elementy szkieletu i organy ważne w mitologii i życiu codziennym, takie jak serce czy wątroba. Twórcy używają ograniczonego zestawu motywów. Zwykle ten sam symbol używany jest do portretowania różnych gatunków. Naturalistyczny typ wypełnień cechuje się ułożeniem motywów rentgenowskich w sposób wiernie naśladujący naturalny model gatunku. W geometrycznym typie wypełnień stosuje się bardzo uproszczone kształty i linie symbolicznie dzielące ciało postaci. Zastosowanie geometrycznych rentgenogramów lub naturalistycznych motywów, zdobionych kropkowanymi liniami i wypełnieniami z kreskowanych na krzyż wzorów, integruje przodka z odcieniami znaczeniowymi rozwijanymi w ramach obrzędu Mardayin.

Rentgenogramy stosowane są w różnych społecznych kontekstach. W malowidłach przedstawiających zjadane zwierzęta zaznaczony podział ciała odpowiada standardowemu cięciu mięsa. Organy zwierząt mogą być oddzielone od postaci w celu ukazania rozłączności zwierzęcego ciała. Według mitu, właściwy sposób ćwiartowania i gotowania mięsa pokazały ludziom duchy mimi.

Ważnym zbiorem konotacji są te związane ze śmiercią i rozkładem. Obrzęd pogrzebowy Lorrkun ustanowiony został przez kandakidj, kangura antylopiego. Kości zmarłego umieszcza się w trumnie z pustego pnia. Pokrycie słupa malowidłami gwarantuje uwolnienie duszy z kości i reinkarnację w dziecku, które niebawem się narodzi. Względna trwałość kości uosabia niezmienną, trwałą, duchową stronę istnienia. Na trumnie umieszcza się białe, proste sylwetki symbolizujące przodków związanych ze zmarłym. Uczestnicy ceremonii zdobią swoje ciała malunkami zwierząt wypełnionych szkieletowymi motywami rentgenowskimi. W malowidłach na korze niekiedy przedstawienie wewnętrznych narządów wyraźnie wskazuje na stan ich rozkładu. Ten fizyczny rozkład implikuje transformację do duchowego stanu egzystencji. Malowidła nie ukazują martwej postaci, lecz nieśmiertelnego ducha podmiotu. Ancestralna natura zaznacza się w naniesieniu jasnych, kropkowanych wzorów na elementy rentgenowskie i linie cięcia. Kropkami ozdabia się święte przedmioty. Nałożenie kropkowanych wzorów na daną postać na malowidle pozwala zidentyfikować ją jako potężnego przodka. Ułożenie obok siebie pary różnych szkieletowych figur wyraża podobieństwo duchowej esencji istoty ludzkiej i przodka. Rentgenowskie malowidła określa się jako „ugotowane zwierzęta”. W obrzędzie Wubarr tańce tak pomalowanych aktorów następują po tańcach „surowych”, czyli pozbawionych motywów rentgenowskich. Symbolizuje to zmianę stanu przodka po spaleniu w pożarze traw.

Malowidła rentgenowskie ilustrują mity i kodują zestaw znaczeń odnoszący się do stałego duchowego aspektu postaci przodka. Podczas przygotowań do obrzędu Mardayin inicjowanym chłopcom opowiadany jest mit o potworze Lumaluma. Opisuje, jak święte przedmioty, malunki na ciele stosowane w ceremonii oraz ludzcy przodkowie dzisiejszych grup klanowych powstali z ciała Lumaluma po jego śmierci. Technika rentgenowska pozwala na ukazanie świętych przedmiotów wewnątrz przodka. Lumaluma ucieleśnia ideę, że, pomimo organicznego powiązania, grupy społeczne są potencjalnie różne jak kończyny, kości oraz organy ludzkiego ciała. Wyraża jednoczesną autonomię i wzajemną zależność klanów.

Na malowidłach rentgenowskich mogą być też zakodowane krajobrazy. Pokazują organizację przestrzenną miejsc w kategoriach pewnego abstrakcyjnego modelu rozdzielonych, ale organicznie ze sobą powiązanych, części ciała przodka. Aktorzy noszą na ciałach figuratywne malunki z naturalistycznymi lub geometrycznymi rentgenowskimi wypełnieniami w kształcie litery X. W obrzędzie Mardayin wykonuje się przepełnione mocą przodka malowidła o geometrycznej formie na świętych przedmiotach używanych w trakcie ceremonii i na piersiach inicjowanych. Malunki na ciele zawierają się zwykle w kwadracie. Kreskowane na krzyż wypełnienia i ozdobione kolorowymi kropkami, interpretowane są jako schematyczne mapy ziem przodków. Członkowie klanu uczą się postrzegać własne ciało jako metaforę topograficznej organizacji klanowych terenów, a znamiona na ciele postrzegane są jako ekwiwalent świętych miejsc.


* Artykuł opracowany na podstawie książki: H. Morphy, O przedstawianiu przodków, L. Taylor, Widzieć „wnętrze”; malowidła Kunwinku i symbol podzielonego ciała, [w:] M. Bakke [red.], Estetyka Aborygenów, Kraków 2004