Psychologia nowych ruchów religijnych

Byłam w sekcie. Wiem, że nie powinnam używać pojęć o zabarwieniu pejoratywnym, ale poprawne określenie, nowe ruchy religijne, funkcjonuje w zasadzie tylko w środowisku naukowym. Moje zainteresowanie nie dotyczy spektrum wierzeń związanych z danym kultem, a jedynie metod działania tych grup. Uczestniczyłam w spotkaniu Ruchu Raeliańskiego, otwarcie mówiącego o swoich planach budowy ambasady dla przybyszów z kosmosu, oraz w spotkaniu Misji Czaitanii, która ukrywa swoje prawdziwe cele i przedstawia się jako Szkoła Medytacji i Samorealizacji.

Wspólnym mianownikiem obu grup było tworzenie serdecznej, przyjacielskiej atmosfery, zaproszenie do medytacji i poczęstunek. Podstawowa różnica tkwiła w sposobie promowania się. Raelianie zgodzili się na wspólne zdjęcie, prezentowali zarówno siebie, jak i teorie, w które wierzą, odpowiadali na wszystkie pytania, zachęcali do przystąpienia do ruchu i udziału w organizowanych przez nich wydarzeniach. Jedyny ciekawy dla mnie pomysłem w ich przesłaniu to "propozycja zniesienia systemu demokratycznego i zastąpienia go geniokracją czyli rządami osób o najwyższym współczynniku inteligencji". Wśród sprawujących władzę w Polsce rzeczywiście brakuje mądrych ludzi. Misja Czaitanii stosowała metodę kamuflażu. Religijność była tematem tabu. Główny nacisk stawiano na duchowość, rozwój osobisty i ogromne znaczenie medytacji z mantrą. Efekt takich działań okazał się przeciwny od zamierzonego. Zamiast wzbudzić zainteresowanie, próby ukrycia tożsamości ostatecznie wygenerowały chłód i dystans.

Pojęcie sekty wyszło z doświadczenia i terminologii chrześcijańskiej. Etymologicznie posiada dwa znaczenia: sequor - podążać za kimś oraz secare - oddzielać. Jedno nie przeczy drugiemu, ponieważ dana grupa oddziela się od wspólnoty, by podążać za nowym mistrzem. Sekta posiada strukturę typu piramidowego oraz autorytarne kierownictwo. Charyzmatyczny przywódca cechuje się ponadprzeciętną inteligencją i ambicją, z łatwością odczytuje sygnały niewerbalne, posiada umiejętności społeczne i zdolności retoryczne, wykazuje skłonność do dominacji, potrafi budzić nadzieję na zmiany, wywoływać szereg emocji u członków grupy oraz przyciągać uwagę swoim stylem bycia.

Podstawowa klasyfikacja wyróżnia ruchy religijne, pozareligijne i synkretyczne. Wspólnoty religijne mogą być kreowane w wyniku odłamu od istniejącej religii lub powstać równolegle do funkcjonujących wierzeń. Pod względem źródła i obiektu kultu wyodrębnia się ruchy: chrześcijańskie (nawiązujące do idei chrystianizmu), wschodnie (odwołujące się do buddyzmu i hinduizmu), islamskie (czerpiące z religii muzułmańskiej), neodeistyczne (odnoszące się do deizmu), czcicieli UFO (wierzące w cywilizacje pozaziemskie), teozoficzne – okultystyczne (upatrujące mocy magii lub alchemii), satanistyczne (kultywujące szatana), paranaukowe – uzdrowicielskie (działający na granicy psychologii i religii) oraz wywodzące się z indywidualnych objawień.

Ruchy pozareligijne odwołują się do różnych sfer życia: psychologii, edukacji, medycyny, zdrowia, ekonomii, gospodarki czy polityki. Jedne oferują swoją pomoc w zakresie zwalczania życiowych trudności. Inne wprowadzają innowacyjne metody zdobywania wiedzy. Jeszcze inne propagują techniki wychodzenia z nałogu, odmładzania lub uzdrawiania chorób, często praktykując irracjonalne sposoby działania. Niektóre stosują techniki manipulacji psychologicznej, żeby zdobywać  korzyści majątkowych. Kolejne koncentrują się na uzyskaniu wpływów w obszarze działalności państwa. Pozostałe zajmują się głoszeniem haseł propagujących odmienne, niż ogólnie przyjęte, formy życia rodzinnego.

Z uwagi na stosunek wobec otoczenia wyróżnia się wspólnoty odrzucające świat i go akceptujące. W odniesieniu do wartości społecznych ruchy dzielą się na: konwertystyczne (zmieniające świat poprzez misyjną działalność), adwentystyczne (apokaliptyczne), pietystyczne (skoncentrowane na izolacji od świata) oraz gnostyczne (ceniące naukę).

Modele funkcjonowania nowych ruchów religijnych wykazują wiele cech wspólnych, ale każdy z nich należy rozpatrywać osobno. 

W kulcie przywódcy charyzmatyczna męska postać kierująca grupą stanowi dla wyznawców wzór do naśladowania i obiekt kultu. Sun Myung Moon, założyciel Kościoła Zjednoczeniowego, uznany został przez swoich wyznawców za Mesjasza, który kontynuuje "nieudaną misję Chrystusa założenia Prawdziwej Rodziny oraz bezgrzesznego społeczeństwa". Czczony jest jako „prawdziwy ojciec nowej ludzkości". Założyciel Międzynarodowego Towarzystwa Świadomości Kryszny (ISKCON), Prabhupada, przed śmiercią w 1977 roku przekazał kierownictwo swoim uczniom, którzy pełnią rolę mistrzów duchowych (guru). Wyznawcy powinni nawiązać z którymś z nich duchową więź oraz zobowiązani są do posłuszeństwa i oddawania im boskiej czci. Dawid Berg (umarł w 1994 r.), założyciel Rodziny (poprzednie nazwy: Dzieci Boga, Rodzina Miłości), jako „ostatni prorok boski na ziemi", do tej pory nazywany jest „Ojcem Dawidem", a wspólne czytanie jego proroczych listów jest istotnym elementem konstytuującym ruch. Organizacje oparte są na różnych tradycjach religijnych: wedyjskiej z drobnymi elementami chrześcijańskiej (ISKCON), połączeniu chrześcijańskiej z taoistyczno-konfucjańską (Kościół Zjednoczeniowy), chrześcijańskiej z drobnymi elementami tradycji orientalnych (Rodzina). Grupy te charakteryzują się stosunkowo największą spoistością oraz wspólnotową organizacją życia (styl życia, praca i rozkład dnia podporządkowane są bezpośrednio regułom grupowym). 

W ruchach charyzmatycznych, takich jak Ezechiasz, Wspólnota Jana Chrzciciela czy Noe, przyjęto normę spontanicznego i optymistycznego doświadczania własnej religijności (np. uzdrowienia). Koncentrują się na sferze przeżyciowej i w mniejszym stopniu poddają ją kontroli. Funkcjonują w granicach tradycyjnego rzymsko-katolickiego nurtu. Do ich specyfiki należą praktyki szafowania proroctwami, dowolność ich interpretacji, obietnice cudów, optymistyczne ogłaszanie uzdrowień, publiczne spowiedzi, praktyki otwierania Biblii „na chybił trafił" w celu uzyskania odpowiedzi na każde pytanie. Styl funkcjonowania grupy zależy od osobowości i umiejętności społecznych jej lokalnego lidera.

Typ apokaliptyczny reprezentuje grupa Świadków Jehowy („Strażnica" - Towarzystwo Biblijne i Traktatowe). Doświadczanie religijności opiera się na lęku. Kolejne terminy końca świata, wyznaczane przez „Ciało Kierownicze", mają utrzymywać członków w stanie strachu i mobilizować do większej aktywności na rzecz grupy. Istotną rolę w osłabianiu poczucia bezpieczeństwa odgrywa koncentracja na negatywnych zjawiskach społecznych, sprzyjająca dychotomizacji rzeczywistości na dobrą i idealną (w grupie) oraz złą i zagrażającą (poza grupą). Świadkowie Jehowy wywodzą się z nurtu protestancko-adwentystycznego, ale koncepcja Jehowy posiada raczej charakter starotestamentalny. Jehowa jawi się jako surowy, karzący, mający wzgląd na teokratyczną organizację, a nie pojedynczego człowieka. „Talmudyczne" nagromadzenie szczegółowych nakazów i zakazów, nasilona biurokratyzacja życia oraz hierarchiczna struktura grupy powodują poczucie winy z powodu zaniedbywania licznych obowiązków i narastanie poczucia strachu przed sankcjami nałożonymi przez starszych zboru. Gwarantem respektowania norm grupowych jest formalny kodeks postępowania i rozbudowane struktury kontrolne. Z uwagi na permanentny nadzór i groźbę wydalenia ze wspólnoty, Świadkowie Jehowy wykazują się najwyższą aktywnością werbunkową i są najbardziej rozpoznawalnym ruchem religijnym w Polsce.



W najbliższą niedzielę, 12 czerwca 2016 r. o godzinie 12:00, zapraszam do Pauzy in Garden w Małopolskim Ogrodzie Sztuki przy ul. Rajskiej 12 w Krakowie na otwarte spotkanie z cyklu "Interdyscyplinarna Szkoła Kultur i Religii Świata". Tematem wykładów będą współczesne oblicza magii. Przybliżę Wam problematykę marketingu magicznego.


* Tekst opracowany na podstawie wykładów dr Adama Anczyka w ramach kursu "Psychologia Nowych Ruchów Religijnych" na Uniwersytecie Jagiellońskim