Psychologia miejsca

Każde miejsce postrzegane jest subiektywnie. Na obraz organizacji przestrzeni nakładają się wydarzenia historyczne, obciążenia kulturowe obserwatora i prywatne wspomnienia. Próbą zapisania osobistych doświadczeń miejsca w fotografii i poezji był mój projekt "Heterotopie codziennie".

Śmierć miejsca, wieszczona przez przedstawicieli nauk społecznych w obliczu powszechnej globalizacji i rozwoju technologii, okazała się pozorna. Rzeczywiście, zaobserwować można zanikanie specyfiki unikalnych wcześniej obszarów poprzez wypełnianie ich podobną architekturą modernistyczną, wielkopowierzchniowymi reklamami transgranicznych marek produktów i usług, sieciami lustrzanych centrów handlowych, skalkowanych hoteli albo standaryzowanych międzynarodowych restauracji. Równocześnie jednak, silnie rysuje się wyraźne zainteresowanie badaczy problematyką miejsca. Człowiek zaczyna tęsknić za dywersyfikacją i za tymi wszystkimi elementami, które wyeliminowała uniformizacja. Mobilność oraz doświadczenia emigracyjne pogłębiają znaczenie psychologiczne miejsca jako punktu odniesienia, stabilnej podstawy i przystani, do której można powrócić.

Procesy globalizacji sprzyjają tendencjom odśrodkowym. Nasiliły się dążenia niepodległościowe grup narodowych i etnicznych pragnących terytorialnej autonomii. Wzrosło znaczenie pojęcia "małej ojczyzny", a więc obszaru najbliższego miejscu zamieszkania, przesyconego indywidualną biografią człowieka oraz osobistymi doświadczeniami emocjonalnymi. Intensyfikują się działania jednostek skierowane na poszukiwanie rodzinnych korzeni, co rozpatrywać należy także w aspekcie ekonomicznym poprzez próby odzyskania posiadłości lub pozyskania gratyfikacji za utracone majątki rodowe.

Miejsce definiowane jest jako lokalizacja obdarzona znaczeniem i przeciwstawiane bezosobowej przestrzeni geograficznej. Do jego podstawowych cech należą: 
1. lokalizacja - możliwość określenia za pomocą obiektywnych współrzędnych na powierzchni ziemi;
2. materialny kształt - konkretna forma tworząca miejsce;
3. znaczenie - subiektywny i emocjonalny stosunek człowieka do miejsca.

Rozpatrując znaczenie miejsca, można wskazać pewne uniwersalia z punktu widzenia gatunku ludzkiego. Niezależnie od różnic kulturowych czy indywidualnych preferencji na świecie występują podobne potrzeby biologiczne i społeczne. "Dom" będzie zatem miejscem uniwersalnym bez względu na kulturę, rasę czy okres historyczny, gdyż zawiera afordancje odpowiadające uniwersalnym potrzebom człowieka. Im bardziej bogaty będzie w danej lokalizacji zestaw jej pragmatycznych funkcji, tym większego znaczenia ona nabiera. Aktywność człowieka jako akt zawłaszczenia przestrzeni, przekształca ją w "przestrzeń życiową".

Źródła przywiązania do miejsca dzielą się na sześć grup symboli kulturowych:
1. genealogia - rodzinne powiązanie z miejscem;
2. doświadczenia związane z utratą miejsca (przemieszczenie, odebranie ziemi, zniszczenie dotychczasowej społeczności);
3. powiązania ekonomiczne (relacje własności, dziedziczenia, związki polityczne);
4. symbolika "kosmologiczna" (znaczenie religijne, duchowe lub mitologiczne);
5. symbolika "świąteczna" (cel pielgrzymek, sceneria dla wydarzeń kulturalnych);
6. symbolika wywodząca się z narracji o miejscu.

Jednym z centralnych przedmiotów doświadczeń fenomenologicznych jest miejsce - lokalizacja, w której znajduje się nasze ciało. W tym ujęciu centrum znaczeń powstaje dzięki zmysłowemu doświadczeniu. Nadawaniu znaczenia lokalizacji służy wyodrębnienie, czyli wytyczenie granic. Miejsce zamyka przestrzeń, tworząc wnętrze i część zewnętrzną. Doświadczeniu "bycia wewnątrz", w przeciwieństwie do pozycji zewnętrznego obserwatora, przypisuje się rolę definicyjną tożsamości miejsca. Miejsca mają charakter koncentryczny, a więc jedno zawiera się w drugim. Koncentryczność oznacza, że doświadczenie "bycia wewnątrz" lub "bycia na zewnątrz" zależy od kręgu będącego aktualnie przedmiotem uwagi. Poczucie przynależności maleje wraz ze wzrostem dystansu w kontaktach społecznych. Do istotnych cech należy również niepowtarzalność, czyli posiadanie genius loci (ducha miejsca) oraz różnorodność funkcji i formy. Własne miejsce zamieszkania oceniane jest pozytywnie, niezależnie od swojego fizycznego kształtu. Zuniformizowane bloki zachowują znaczenie jedynie lokalne dla swoich mieszkańców przy jednoczesnej krytyce bliźniaczych osiedli w innej dzielnicy. Miejsce posiada wymiar diachroniczny, ma swoją historię, a ciągłość silnie wpływa na tożsamość oraz doświadczenie miejsca. O ile przestrzeń jest ruchem, o tyle miejsce spoczynkiem, zatrzymaniem się. Tymczasowość generuje "nie-miejsca", często związane z podróżami, ale dla części społeczeństwa nawet kompletnie bezosobowe bary szybkiej obsługi mogą stać się miejscami wypełnionymi osobistymi znaczeniami. Ostatnim postulatem fenomenologów przypisywanym do miejsca jest autentyczność. Za nieautentyczne cechy uważa się sztampowość, powtarzalność, wtórność, pretensjonalność, komercjalizacja, sztuczność i kiczowatość. Niektórzy jednak bronią naśladownictwa stylów, twierdząc, że kopia bywa ciekawsza od oryginału.

Miejsce nie jest wyspą otoczoną groźnym oceanem "nie-miejsc", tylko bytem harmonijnie wplecionym w inne miejsca o różnym, ale równie ważnym, znaczeniu. Pojawiają się propozycje przedefiniowania miejsca jako procesu opisywanego nie od wewnątrz, ale z zewnątrz lub jako lokum skupiającego wiele różnych historii i tożsamości czy też jako sceny dla interakcji społecznych. Spór o naturę miejsca, a więc dylemat, czy jest ono otwarte czy zamknięte lub czy jest statyczne czy dynamiczne, pozostaje nierozstrzygnięty.


* Artykuł opracowany na podstawie książki: M. Lewicka, Psychologia miejsca, Warszawa 2012