Misje chrześcijańskie

Szczególną rolę w ogólnoświatowej chrystianizacji odegrali jezuiccy misjonarze, wyróżniający się poszanowaniem lokalnych tradycji. Przekazywali Europie wiedzę o innych cywilizacjach, a z nawracanymi dzielili się osiągnięciami rewolucji naukowej. Bronili tubylców przed wyzyskiem kolonizatorów, tworząc redukcje misyjne nazwane przez Voltaire'a triumfem ludzkości. Towarzystwo Jezusowe założone zostało przez Ignacego Loyolę w 1534 r. Do Polski jezuitów sprowadził w 1564 r. biskup warmiński Stanisław Hozjusz, który ufundował kolegium w Braniewie. Papież Klemens XIV, uginając się pod presją polityczną, w 1773 r. zniósł zakon jezuitów we wszystkich krajach na mocy brewe kasacyjnego Dominus ac Redemptor. W 1814 r. papież Pius VII formalnie przywrócił zakon. Do najwybitniejszych misjonarzy jezuickich należeli: pionier misji azjatyckich Franciszek Ksawery oraz chińskich – Matteo Ricci.

Do odkryć geograficznych przyczynił się portugalski książę Henryk, zwany Żeglarzem (1394-1460). Organizowane przez niego wyprawy doprowadziły do poznania szeregu wysp na Atlantyku. W 1456 r. osiągnięty został Przylądek Zielony, a w 1471 r. przepłynięto przez równik. W 1487 r. wyprawie, kierowanej przez Bartłomieja Diaza, udało się dotrzeć do Przylądka Dobrej Nadziei. W 1498 r. do wybrzeży Indii dopłynęła ekspedycja kierowana przez Vasco da Gamę.

Pod koniec XV w. wypłynęła pierwsza sfinansowana przez hiszpańską królową Izabelę Kastylijską ekspedycja z Krzysztofem Kolumbem na czele. W 1492 r. flotylla dotarła do jednej z wysp archipelagu Bahama, następnie dobiła do brzegów Kuby i wyspy Hispaniola. Kolumb przedsięwziął jeszcze trzy wyprawy, podczas których odkrył wiele wysp tworzących archipelag Antyli i dotarł do kontynentu południowoamerykańskiego, w okolicach ujścia rzeki Orinoko. Do końca życia był jednak przekonany, że dopłynął do Indii. Dopiero Amerigo Vespucci udowodnił, że jest to nowy kontynent. W 1513 r. Vasco Nunez de Balboa dotarł do amerykańskich wybrzeży Pacyfiku. W 1519 r. wyruszyła ekspedycja kierowana przez Ferdynanda Magellana, opłynęła od południa Amerykę, odkrywając cieśninę dzielącą stały ląd od Ziemi Ognistej, przepłynęła przez Ocean Spokojny i dotarła do Filipin. Hiszpanie i Portugalczycy wyznaczyli swoje strefy wpływów, dzieląc świat linią demarkacyjną.

Poza Brazylią, Portugalczycy nie penetrowali głębi kontynentów. Na wybrzeżach zakładali faktorie, pełniące rolę przystani dla statków i miejsca wymiany handlowej z miejscową ludnością. Osady powstawały głównie w Azji: Aden na Półwyspie Arabskim, w Indiach - Kalikat, Goa i Bombaj, w Malezji - Malakka, a w Chinach - Makao. 

Hiszpanie podbijali ziemie znajdujące się w głębi lądu. W 1519 r., pod wodzą Ferdynanda Corteza, na podbój Meksyku z obszaru półwyspu Jukatan wyruszył uzbrojony oddział, kierując się w stronę stolicy państwa Azteków, Tenochtitlan, która poddała się bez walki. Późniejszy bunt krwawo stłumiono. W 1531 r. wyruszyła ekspedycja, kierowana przez Franciszka Pizarro, której celem był podbój państwa Inków. Stolica, Cuzco, została zdobyta w 1533 r. Cały kontynent południowoamerykański, oprócz Brazylii, dostał się we władanie Hiszpanów.

Władcy Hiszpanii i Portugalii kierowali się przekonaniem, że podbite kraje pogan są własnością monarchy. Król, odpowiedzialny za zbawienie nowych poddanych, miał prawo posługiwać się wobec nich kościelnymi przywilejami, jakie posiadał dotychczas w swoim państwie. Kościół prowadził podwójną działalność: duszpasterską wśród kolonizatorów i misyjną wśród tubylców. Uprawianie misji uznawano za obowiązek monarchy i Kościoła. 

Misje katolickie pod patronatem króla portugalskiego:

- Indie, 

- Japonia, 

- Brazylia.

Misje katolickie pod patronatem króla hiszpańskiego:

- Antyle, 

- Kuba, 

- Haiti (Hispaniola), 

- Dominikana, 

- Gwadelupa, 

- Porto Rico, 

- Meksyk, 

- Salwador, 

- Honduras, 

- Peru,

- Chile. 

Król hiszpański uzyskał w 1508 r. od papieża Juliusza II bullę, która przypominała o obowiązku wysyłania misjonarzy i ich utrzymania oraz fundowania kościołów i biskupstw, a równocześnie obdarzała przywilejem erygowania diecezji i wszystkich beneficjów, wraz z prawem ich obsadzania i mianowania biskupów. Powszechnie podzielano poglądy, że poganie staną się prawdziwymi chrześcijanami, jeśli zniszczy się ich dotychczasowe zapatrywania, wierzenia, kulty i obyczaje. Najliczniej działali franciszkanie, a także dominikanie, hieronimici, augustianie, mercedariusze i od 1572 r. jezuici. 

Stosunek kolonizatorów do Indian określały kolejno stosowane systemy: 

- requerimiento (ogłaszanie hiszpańskiego prawa i prawd chrześcijańskich, wezwanie ludności do ich przyjęcia pod groźbą użycia siły), 

- repartimiento (nadanie Hiszpanom określonych obszarów ziemi z ludnością tubylczą, którą mieli nawracać i mogli obciążać przymusową pracą), 

- encomienda (oddanie Indian pod opiekę Hiszpanów, z uwzględnieniem przymusowej pracy). 

W obronie Indian stanęli dwaj dominikanie, Antonio de Montesinos i Pedro de Cordoba, którzy publicznie protestowali przeciw niemoralnemu postępowaniu kolonizatorów i systemowi encomiendy. Montesinos dostarczył królowi przykładów złego postępowania kolonizatorów i przyczynił się do wydania Kodeksu z Burgos. Bartolome de Las Casas siedmiokrotnie próbował uzyskać u króla usunięcie nadużyć w koloniach. Jako obrońca ludności indiańskiej uznał za mniejsze zło sprowadzanie niewolników z Afryki, którzy według niego byli bardziej odporni na ciężką pracę w kopalniach.

Systematyczne misje w Meksyku podjęli franciszkanie z Niderlandów. Generał zakonu nadesłał Instrukcję, która stała się Magna Charta misji, a także meksykańskiej kultury. Franciszkanie założyli 80 klasztorów, a dominikanie i augustianie po 40. Z Meksyku misjonarze wyruszyli do Gwatemali, Hondurasu, Yucatanu i Nowego Meksyku. Pierwsze biskupstwo powstało w Tlaxcala, a następne w mieście Meksyk, gdzie dominikanie założyli uniwersytet. Biskup Juan de Zumarraga ufundował kolegium z zamiarem przygotowania kleru tubylczego.

Chrystianizacją Peru zajęli się dominikanie w 1531 r. W Cusco powstało pierwsze biskupstwo, a następne w Limie. Z Peru promieniowało chrześcijaństwo na sąsiednie Chile. Kolumbia i Wenezuela zostały objęte misjami przez dominikanów i franciszkanów. Kolonizatorów przybywało, a ludności tubylczej ubywało w stopniu zastraszającym. Przyczynami były walki z białymi, wojny między plemionami, eksploatacja ludności indiańskiej przez pracę niewolniczą, a także naruszenie tradycyjnego sposobu życia i przywiezienie mikrobów, które wywoływały epidemie.

Portugalia miała zorganizowaną kolonię w Ameryce Południowej. Brazylia stała się terenem działalności franciszkanów, ale do połowy XVI w. utworzono zaledwie kilka placówek misyjnych. Działalność chrystianizacyjną starał się zorganizować gubernator Brazylii, Tome de Sousa, przy pomocy jezuitów od 1549 r.

Redukcje paragwajskie zamieszkiwane były przez Indian Guarani. Stanowiły wspólnoty wzorowane na wspólnotach pierwszych chrześcijan. Celem było nawracanie Indian na chrześcijaństwo oraz ich ochrona przed niewolnictwem. Pełniły rolę kulturową i cywilizacyjną. Władzę sprawowali jezuici, niższe stanowiska obsadzane były przez Guaranów. Miały charakter państewek quasikościelnych i formalnie zależne były od wicekróla Peru. Zasadą była wspólnota własności. Redukcje zostały zlikwidowane w wyniku politycznych i wojskowych działań Hiszpanii i Portugalii, po wypędzeniu jezuitów w połowie XVIII w.

Afryka już w XV wieku stanowiła cel podróży misjonarzy, lecz ograniczali się do wąskiego pasa nadbrzeża, na którym Europejczycy lokowali handlowe faktorie. Przeszkody w chrystianizacji stawiały rodzime kulty pogańskie oraz islam, który przenikał nawet do Czarnej Afryki. Kongo było rządzone przez chrześcijańskiego władcę, Alfonsa, syna króla Nwemba Nzinga. Wywóz niewolników do Ameryki budził nienawiść tubylców do chrześcijan, więc misje upadły po śmierci króla. W Angoli dopiero w 1596 r. zdołano założyć pierwsze biskupstwo w Santa Cruz do Reino, z siedzibą w San Salvador. Mozambik posiadał handlową faktorię portugalską, w której od 1498 r. działali duchowni chrześcijańscy jako kapelani Portugalczyków i ich ochrzczonych niewolników.

W Azji chrześcijaństwo napotkało na rozwiniętą kulturę i na silne systemy religijne. Król portugalski otrzymał w 1500 r. od Aleksandra VI uprawnienia apostolskiego komisarza dla Indii. Powstało biskupstwo w Funchal. W Goi franciszkanin Joao d’Albuquerque założył w 1541 r. kolegium dla kształcenia tubylczego kleru. Misja czyniła postępy w południowych Indiach, wśród tzw. chrześcijan Tomaszowych, potomków nestorian od czasów starożytności chrześcijańskiej. Do szybszego rozwoju misji przyczynili się jezuici działający w Indiach od 1541 r. 

Japonia, pod panowaniem dynastii szogunów z rodu Ashikaga, pozwoliła przybywać Europejczykom, lecz nie weszła w zależność od Portugalii. Mikado był tylko nominalnym władcą, a kraj składał się z około 50 autonomicznych i zwalczających się księstewek. Franciszek Ksawery, hiszpański jezuita, posiadał jako legat papieski szerokie uprawnienia na terenach misyjnych. Po owocnej działalności w Goi ruszył przez Cejlon i Malakkę do Japonii, gdzie w latach 1549-1551 organizował misje. Przypisuje mu się ochrzczenie 30000 pogan. Zwracał uwagę na przystosowanie się misjonarzy do kultury i potrzeb tubylców. Opracował katechizm w języku japońskim.

Pod koniec XVI wieku jezuici rozpoczęli działalność ewangelizacyjną w Chinach. Swoim ośrodkiem misyjnym uczynili miasto Makau, centrum handlu Europejczyków ze Wschodem, gdzie w 1559 r. założyli biskupstwo. Stosowali akomodację: tłumaczyli Biblię, księgi liturgiczne, dostosowywali chrześcijaństwo do zwyczajów chińskich. W 1608 r. do Chin dotarły zakony żebrzące, franciszkanie i dominikanie. Odrzucali oni metody jezuitów, preferując tradycyjne metody chrystianizacji. Doszło do konfliktu pomiędzy jezuitami a innymi zgromadzeniami. Spór akomodacyjny trwał w XVII i XVIII w. i dotyczył metod działalności misyjnej. W 1645 r. konflikt przeniósł się do Stolicy Apostolskiej. Na podstawie skarg wysyłanych przez dominikanów i franciszkanów Kongregacja Rozkrzewiania Wiary potępiła ryty chińskie i zabroniła ich stosowania. Jednym z najpoważniejszych punktów sporu było imię, jakim w tłumaczeniu na język chiński nazwać chrześcijańskiego Boga. Początkowo stosowano zapożyczone z wierzeń chińskich terminy Shangdi (Najwyższy Władca) oraz Shen (bóstwo, duch). Ostatecznie przyjęty został zaproponowany przez jezuitów neologizm Tianzhu, (Pan Niebios), od którego wywodzi się chińska nazwa katolicyzmu tianzhujiao.