Zaczarowana herbata

Właściwie nie lubię herbaty. Uzależniona jestem od kofeiny i kawę piję wiaderkami. Magiczną herbatę odkryłam przez przypadek w czeskim internecie. Moją uwagę przykuł kolor, a do zakupu przekonały mnie niezwykłe właściwości napoju: działanie przeciwstresowe, przeciwgorączkowe, przeciwbólowe, wzmacniające pamięć, usprawniające pracę mózgu i poprawiające odporność. Postanowiłam spróbować Butterfly Pea Tea.

Po zaparzeniu herbata robi się niebieska. Wystarczy dodać kilka kropli cytryny, aby zmieniła barwę na fioletową. Działa jak papierek lakmusowy. Klitoria ternateńska (Clitoria ternatea L.) pochodzi z Azji. Roślina wykorzystywana jest w tradycyjnej medycynie ajurwedyjskiej. W Indiach kwiaty klitorii symbolizują boginię Durgę, a ich nazwę w sanskrycie aparadźita tłumaczy się jako "niezwyciężona". Moja herbatka sprowadzona została z Tajlandii.

W smaku trudno odnaleźć wyrazistą nutę, ale nagły przypływ energii kolorującej szare komórki jest silnie odczuwalny. Wystarczył kubek czarodziejskiej herbaty, żebym w ciągu jednego dnia zgarnęła cztery piątki z zupełnie różnych i trudnych przedmiotów. Moja Rodzina nazywa mnie Encyklopedią, kiedy tak od niechcenia sypię teraz pojęciami, nazwiskami, miejscami i datami historycznych zdarzeń.

Cywilizacje Dalekiego Wschodu

Chiny przetrwały najazdy koczowników i napór młodszych państw. Obronie przed atakami z zewnątrz sprzyjały naturalne granice: morze, góry i lasy. Izolacjonizm wynikał z płynącej ze starochińskich tradycji koncepcji władzy, zgodnie z którą Chiny są środkiem świata, a cesarz, Syn Nieba, panuje nad wszystkimi narodami. Poselstwa zagraniczne w XVII w. traktowano jak wasali przybywających złożyć należną cesarstwu daninę. 

Zgodnie z ideami konfucjanizmu cesarze chińscy posiadali władzę absolutną. „Z mandatu nieba” mieli dbać o rozwój kraju, kontrolować wszystkie dziedziny życia i rozstrzygać wszelkie spory. Do skutecznego rządzenia krajem potrzebowali silnego aparatu administracyjnego. Rozbudowano zawodową biurokrację na szczeblu centralnym i lokalnym. Urzędnicy, którzy utrzymywani byli z posiadłości przypisanych do stanowisk lub z pensji państwowych, musieli wykazać się znajomością doktryny konfucjańskiej i gruntownym wykształceniem. Tradycyjny system państwowych egzaminów urzędniczych został wprowadzony w 596 r. W okresie panowania dynastii Tang system egzaminów został znacznie rozszerzony i podzielony na trzy stopnie: xiucai, mingjing i jinshi.

Wojny opiumowe to wojny prowadzone przeciwko Chinom: przez Wielką Brytanię w latach 1839–1842 oraz przez Wielką Brytanię i Francję w latach 1856–1858 i 1859–1860. Pretekstem do wszczęcia walk stało się zniszczenie przez władze chińskie ładunku opium z kontrabandy brytyjskiej. Na początku XIX w. handel opium przez Imperium Brytyjskie był głównym źródłem finansowania ekspansji kolonialnej i utrzymania brytyjskiej władzy w Indiach i innych koloniach. Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska używała opium jako waluty, którą płaciła za chińskie towary. Wojny zakończyły się klęską Chin. Na mocy traktatów w Nankinie (1842), Tianjinie (1858) i Pekinie (1860) utraciły na rzecz Wielkiej Brytanii wyspę Hongkong i przylegający do niej półwysep Kowloon, musiały otworzyć dla okrętów angielskich i francuskich większość swoich portów morskich, zalegalizować handel opium oraz zapłacić wysokie kontrybucje. Wykorzystując osłabienie Chin, USA i Rosja wymusiły podobne ustępstwa. Misjonarze chrześcijańscy uzyskali prawo do szerzenia religii i posiadania własności na terenie Chin.

W drugiej połowie XIX w. znaczny obszar Chin pozostawał w ogniu Powstania tajpingów. Doszło do serii rewolt ludowych, zwłaszcza w prowincjach południowych, które najbardziej ucierpiały wskutek brytyjskiej ekspansji. Bunty stały się zarzewiem wielkiego ruchu o charakterze religijno-militarnym. Przywódcą został charyzmatyczny mistyk, Hong Xiuquan, który proklamował w 1851 r. utworzenie Niebiańskiego Królestwa Wielkiego Pokoju. Główną przyczyną rozgromienia sił tajpingów była interwencja mocarstw zachodnich. Powstanie ostatecznie upadło w 1864 r.

W północno-wschodnich Chinach doszło do zbrojnych wystąpień ludowych w latach 1899-1901, skierowanych przeciwko cudzoziemcom i dynastii Qing. Inspiratorem Powstania bokserów było tajne stowarzyszenie o nazwie „Pięść w imię sprawiedliwości i pokoju” (Yihequan). Bunt zdławiła interwencja wspólnego korpusu ośmiu mocarstw sprzymierzonych z Japonią. Po upadku powstania zaczęły się tworzyć pierwsze opozycyjne ugrupowania republikańskie, które dzięki rewolucji Xinhai z 1911 r. doprowadziły do obalenia monarchii.

Północno-zachodnie Indie znalazły się najpierw w granicach imperium perskiego, a następnie zostały podbite przez Aleksandra Macedońskiego i jego hellenistycznych spadkobierców. W VIII w. dostały się pod panowanie Arabów. Kupcy arabscy zmonopolizowali handel towarami indyjskimi. Ominięcie tego pośrednictwa stało się jednym z głównych celów Europejczyków i doprowadziło do wielkich odkryć geograficznych. 

Dynastia Wielkich Mogołów, muzułmańskich potomków Tamerlana i Czyngis-Chana, rządziła Indiami od 1526 r. Krwawo rozprawiała się ze wszystkimi nieprzestrzegającymi twardego prawa islamu. Pozostawiła po sobie zgliszcza hinduskich świątyń, ale też dobrze prosperujące szlaki handlowe i cuda architektury, jak Tadż Mahal, mauzoleum wzniesione na pamiątkę przedwcześnie zmarłej cesarzowej. Zaciekła i bezwzględna walka o władzę kontrastowała z imponującym rozwojem sztuki, architektury i nauki. Upadek imperium w 1857 r. był dziełem gubernatorów na służbie Imperium Brytyjskiego.

Z osiągnięć i wzorców chińskich czerpała Japonia. Dla Japończyków ważniejsza niż propagowana przez konfucjanizm służba państwu była jednak wierność tradycjom przodków i lojalność wobec własnego rodu. Możnowładcy tworzyli system administracji wojskowej, na czele którego stał szogun, dożywotnio sprawujący władzę nad swoimi wasalami. Szogunat przetrwał w Japonii do XIX w. Podstawą była warstwa wojowników – samurajów, utrzymująca się z posiadłości ziemskich uprawianych przez chłopów. Istniał kodeks samurajski, którego głównymi hasłami były: wierność, posłuszeństwo, honor. 

W 1603 r., w wyniku zwycięstwa w wojnie domowej, do władzy w Japonii doszedł feudalny ród Tokugawa. Ograniczyli rządy cesarza (mikado), sprowadzając jego rolę jedynie do funkcji reprezentacyjnych. Obywateli poddano ścisłej kontroli administracji centralnej, która poprzez system nakazów określała podatki, obowiązki, sposób zachowania się, ubierania i życia poszczególnych grup społeczeństwa. Obowiązywały zasady oparte na neokonfucjanizmie, które głosiły ścisłe posłuszeństwo wobec władz. Buddyjskie klasztory znajdowały się pod kontrolą szogunów.

W 1639 r. zamknięto granice, aby uchronić kraj przed wpływami zewnętrznymi, zwłaszcza przed szerzeniem się chrześcijaństwa. Handel zagraniczny ograniczono do faktorii chińskich i holenderskich utrzymywanych w Nagasaki. Scentralizowane i sprawne zarządzanie początkowo sprzyjało rozkwitowi gospodarki, kultury i sztuki. Klęski żywiołowe, w połączeniu z korupcją władz i zapóźnieniami technicznymi związanymi z autarkią kraju, spowodowały zahamowanie rozwoju gospodarczego. W konsekwencji narastały niepokoje społeczne i wybuchały rewolty chłopów oraz ubogiej ludności w miastach.

W 1853 r. rząd USA wysłał do Japonii wojskową ekspedycję pod dowództwem Matthew Perry’ego z propozycją udostępnienia portów dla amerykańskich baz handlowych i zaopatrzeniowych dla statków wielorybniczych. Wobec odmowy rok później Perry przybył ponownie na czele floty okrętów wojennych i, po demonstracji kanonierek amerykańskich, szogun zgodził się na zawarcie traktatu w Kanagawie, zgodnie z którym otwarto na handel ze Stanami Zjednoczonymi dwa porty, Shimoda i Hakodate.

W 1868 r., w wyniku wojny domowej boshin, doszło do restauracji Meiji. Samurajowie z zachodnich domen feudalnych obalili szogunat Tokugawów, zmuszając ostatniego z nich, Yoshinobu, do ustąpienia. W imieniu cesarza Mutsuhito i za jego zezwoleniem władzę przejął rząd tymczasowy, złożony z czołowych przywódców rewolucji oraz najważniejszych urzędników cesarskich. Ustrój polityczny nabrał ostatecznego kształtu w roku 1889 r. po ogłoszeniu konstytucji. Głównym celem polityków Meiji było stworzenie mocarstwa, którego filar stanowiłoby dobrze zorganizowane i zmodernizowane społeczeństwo. Pierwszym krokiem było zlikwidowanie domen feudalnych (hanów). Dawną nomenklaturę feudalną zastąpiono mianowanymi w Tokio urzędnikami, waluty ujednolicono, a jedynym poborcą podatków stał się rząd. W 1872 r. wprowadzono powszechny obowiązek szkolny dla dzieci obojga płci. Do programu weszły cele gospodarcze, a zwłaszcza doprowadzenie do przyspieszonej rewolucji przemysłowej poprzez odgórną stymulację krajowej produkcji. Zatrudniono zagranicznych fachowców, głównie na stanowiskach doradczych.

Wraz z restauracją władzy cesarskiej politycy Meiji mocno zaangażowali się w utwierdzenie jej autorytetu poprzez religię. Zgodnie z konstytucją w Japonii istniała wolność religijna wobec wyznań, które są „nieszkodliwe dla porządku społecznego i niesprzeczne z obowiązkami poddanych”. W praktyce krytyce poddano buddyzm, usiłując obalić jego dominującą pozycję. Wiele świątyń buddyjskich przekształcono w chramy shintō, które uznawano za instytucje państwowe, powołane do przestrzegania „narodowych obyczajów”. Mimo zniesienia prześladowań i wpuszczenia misjonarzy, odsetek chrześcijan wśród ludności japońskiej nie przekroczył 1%.

Rycerze z Kazimierza

Legenda głosi, że krakowskie gołębie to zaklęci rycerze, którzy od wieków czekają na powrót swojego króla. Budzą skrajne emocje, ale trudno sobie bez nich Kraków wyobrazić. Przeciętnie po naszym niebie lata około 20000 tych ptaków. Największe stado wybrało Rynek Główny, ale na Kazimierzu również występują licznie.

Buddyzm japoński

Buddyzm japoński (butsugyō), podobnie jak koreański i wietnamski, wywodzi się z buddyzmu chińskiego. Został zaimportowany z Korei w 522 r. i początkowo natrafił na silny opór. Za czasów cesarza Yōmei w 585 r. uzyskał równouprawnienie, a przez cesarza Shōtoku w 594 r. został uznany za religię państwową. Shōtoku osobiście studiował sūtry szkoły madhyamaka według „trzech tekstów”. Pod wpływem buddyzmu napisał pierwszą „konstytucję” Japonii i rozpoczął budowę świątyń oraz klasztorów. Buddyzm przekształcił kulturę japońską, ale równocześnie sam uległ silnym przekształceniom.

W okresie formowania się buddyzmu w Japonii, oprócz madhyamaki (sanron), pojawiły się nauki czterech szkół (shū): 

- w 625 r. - hīnayānistyczna nauka „doskonałości prawdy”, według tekstu Harivarmana Satyasiddhi w języku chińskim; 

- w 653 r. - szkoła vinayi, czyli dyscypliny zakonnej; 

- w 658 r. sarvāstivāda Abhidharmakośi;

- w 664 r. - vijñānavāda w interpretacji Xuanzanga.

W epoce Nara w 736 r. z Korei przybyła szkoła Avatamsakasūtry, wraz z tekstem Suvarnāprabhasasūtry (Sūtry złotego blasku). Głosiła istnienie „pierwotnego nieuwarunkowanego”, z którego pochodzą i do którego można sprowadzić wszystkie, nawet przeciwstawne, elementy. Każdy element wszechświata odbija w sobie całość, a „nieuwarunkowana” całość zależy od ogółu „uwarunkowanych” elementów, razem wziętych i każdego z osobna. Jednostki, jako warunki, stanowią ekwiwalent całości, są odrębne, a równocześnie wzajemnie uzależnione.

Z sześciu wczesnych szkół do dzisiaj przetrwały trzy ostatnie. Pozostałe od końca IX w. stanowią jedynie element kształcenia w klasztorach szkoły kegon (nauki sanron) lub hossō (hīnayānistyczna, vinayi). Szkoła kegon uzyskała w 752 r. status głównej szkoły w Japonii, a w świątyni w Narze powstał ośrodek wyświęcania mnichów. Przeciwstawiły się temu dwie nowe szkoły powstałe w epoce Hei’an, które za zgodą cesarza założyły własne centra wyświęcania duchownych. 

Pierwszą fazę buddyzmu skonfrontowano z przekonaniem obecnym w shintōizmie, że słowo ma moc ujawniania, zmieniania i kreowania rzeczywistości. Teorię przeniesiono na interpretację sūtr buddyjskich pisanych w języku chińskim, do których należą mantry i dhāranī, czyli formuły magiczne, mające służyć oczyszczeniu ciała i umysłu, wsparciu medytacji czy skłonieniu bodhisattvów do wsparcia swego wyznawcy. 

W Japonii wyłoniła się nowa szkoła shingon (prawdziwego słowa), której założycielem był Kūkai (Kōbō Daishi), twórca centrum na górze Kōya. Szkoła ta głosi nauki vajrayāny o trzech tajemnicach (sanmitsu): 

- ciała (mudrach), 

- mowy (mantrach),

- umysłu (mandalach, jako podporach dla medytacji), łączących adepta z Buddą. 

Szkoła shingon czci Buddę Mahā-Vairocanę, który kieruje całym wszechświatem jako jego wewnętrzna harmonia. Dwie podstawowe mandale symbolicznie przedstawiają harmonię całego wszechświata wraz z Vairocaną oraz teorię jego immanencji jako tathāgatagarbhy w każdej istocie. Sens nauki shingonu przekazywany jest na dwóch poziomach:

- egzoterycznie, 

- ezoterycznie (oświecenie nie jest jednakowo dostępne dla wszystkich ludzi).

Drugą szkołą, która pojawia się w epoce Hei’an (794–1184), jest tendai, wprowadzona przez Saichō. W przeciwieństwie do swojego wczesnego odpowiednika w Chinach, łączy w sobie nauki szkoły vinayi, wczesnego chanu, amidyzmu oraz elementy tantryzmu. Posiada naukę: 

- publiczną kengyō, 

- ezoteryczną mikkyō.

Tendai włączał do swojego programu studiów, ułożonego według wzrastającego stopnia trudności nauki i zakresu wiedzy, doktryny i teksty szkół wcześniejszych oraz shintō, identyfikując bóstwa religii narodowej z bodhisattvami buddyjskimi. Stanowi to konsekwencję reinterpretacji pojęcia „pierwotnego oświecenia” (hongaku), przekazywanego ustnie we wszystkich szkołach, ale osiągającego najwyższą formę w szkole tendai. Szkoła posiada centrum wyświęcania na górze Hiei koło Kyotō. Podzieliła się na trzy gałęzie.

Szkoły „starego buddyzmu” przekazują bardzo złożone nauki, niejednokrotnie praktykując skomplikowane rytuały oraz przyjmując doktrynę o stopniowym dochodzeniu do oświecenia. Jedynie szkoła shingon uznaje dwa sposoby: stopniowy i nagły. Dysputy między szkołami shingon i tendai, herezje i przesądy spowodowały zanik szacunku do nauk ezoterycznych i poszukiwanie doktryn prostych. 

Szkoły „nowego buddyzmu” epoki Kamakura (1185–1336) głoszą proste praktyki duchowe. Uznają dojście do oświecenia „tu i teraz” oraz osiągnięcie wyzwolenia „w tym jeszcze życiu”. Pierwszą z nich była nauka amidyzmu, która powoli wyłamywała się z wszechobejmującej syntezy tendaiu już w okresie poprzednim. Na podstawie tekstu Sukhāvatīvyūhy, Kūya, Genshin i Ryōnin głosili praktykę koncentracji na Buddzie poprzez powtarzanie imienia, publiczne śpiewanie hymnów i taniec, jako praktyki wystarczającej. 

Hōnen założył szkołę Czystej Ziemi (jōdoshū), ponieważ został zmuszony do opuszczenia tendaiu za głoszenie podobnych nauk. Prześladowany za życia, przekazywał swoje nauki z pokorą i ostatecznie nawrócił cesarza wraz z jego dworem. W 1206 r. wraz z uczniami został skazany na wygnanie, skąd powrócił na rok przed śmiercią. Hōnen nauczał, że powtarzanie imienia Amidy jest elementem pobożności, zastępującym medytację oraz gromadzeniem zasług. 

Shinran, uczeń Hōnena, miał wizję Kannon, czyli bodhisattvy Avalokiteśvary w postaci żeńskiej, która nakazała mu porzucić stan mnisi i ożenić się. Ożenek miał pokazać, że celibat nie jest konieczny do wyzwolenia, a rodzina powinna być centrum życia człowieka, także religijnego. Shinran zinterpretował to jako dowód grzeszności natury człowieka, który w swojej słabości nie może sam się wyzwolić, lecz musi polegać na łasce Buddy Amidy. Na wygnaniu do 1235 r. szerzył swoją naukę wśród ludności wschodniej części kraju. Według Shinrana pojedyncze wspomnienie imienia Amidy z wiarą wystarcza dla zbawienia, a kolejne wypowiadanie wdzięczności zapewnia zbawienie. Głosił też, że zdolność wzbudzenia w sobie aktu wiary nie wynika z wrodzonej wszystkim natury buddhy (tathāgatagarbhy), lecz jest niezasłużonym darem Amidy. Nauka Shinrana stała się po jego śmierci podstawą powstania zorganizowanej sekty jōdoshinshū (prawdziwej szkoły Czystej Ziemi, sinshū), która fortyfikowała własne świątynie i w XVI w. walczyła z cesarzem. 

Szkołę o podobnej doktrynie założył Nichiren, który zdegustowany istniejącym rozprzężeniem wśród mnichów postanowił powrócić do źródeł nauki Saicho, Sutry Lotosu Dobrego Prawa i czci dla Buddy Śakyamuniego. Twierdził, że wypowiadanie formuły „namu myōhōrengekyō” („Pokłon Sūtrze Lotosu”) zapewni osiągnięcie stanu buddhy, doskonałość moralną i raj na ziemi. Prześladowany za życia, przyjmował cierpienia jako element doskonalenia. 

Szkołą, która wywarła największy wpływ na pozareligijną kulturę Japonii jest zen. Wprowadzony do Japonii w VII w. i nauczany w VIII i IX w., przyjął się dopiero w epoce Kamakura, kiedy spopularyzowano skupianie na jednej ścieżce, jednej metodzie. Eisai sprowadził z Chin naukę szkoły rinzai. W celu pozyskania poparcia cesarza, próbował pogodzić ją z naukami tendaiu i shingonu, nadając jej wymowę narodową („praktykuj zen, chroń swój kraj”). Dzięki naukom rinzaiu praktyki zenu i pokrewnych szkół rozprzestrzeniły się na różne dziedziny życia, nadając im sens praktyk duchowych:

- ceremonia parzenia herbaty,

- układanie kwiatów,

- pielęgnacja ogrodów,

- łucznictwo,

- sztuki walki wręcz, z mieczem i kijami,

- poezja haiku,

- teatr,

- podstawy filozofii rycerskiej (bushidō). 

Hakuin Ekaku (Hakuin Zenji) zreformował szkołę rinzai, usystematyzował posługiwanie się kōanem. Dōgen założył szkołę sōtō, nauczającą „siedzenia w medytacji” (zazen), jako praktyki podstawowej dla uciszenia umysłu i nie uznającej stałego posługiwania się kōanami.

W okresie Kamakury związany ze szkołą kegon był Myōe Shōnin, który interpretował cały świat jako fantazję, gdzie występujące znaki istoty i rzeczy („obecności”) mogą być doświadczane jako reprezentacje czegoś innego, jako odpowiedzi bóstw na wezwanie poprzez praktykę lub jako odtworzenie przeszłości. Poznanie prowadzące do wyzwolenia jest wizją (np. w medytacji), wyzwolenie jest nieosiąganiem (niczego różnego od własnej świadomości). Najlepszą metodą poznania jest filozoficzna interpretacja snów. 

Ogyū Sorai, myśliciel konfucjański, próbował łączyć konfucjanizm z buddyzmem. Po krótkim okresie kontaktów z Europą w XVI w. i po okresie zamknięcia Japonii na świat (1600–1868) prześladowane chrześcijaństwo zbliżyło się w swych formach do amidyzmu, a myśl zachodnia (rangaku, „nauka holenderska”) ograniczona została do nauk przyrodniczych, technicznych i ekonomicznych. Dopiero pod koniec XIX w. buddyzm japoński został skonfrontowany ponownie z Zachodem oraz z wczesnym buddyzmem indyjskim, tybetańskim i chińskim. Do Japonii zaczęło napływać chrześcijaństwo i nowe nurty zachodniej myśli filozoficznej, w tym pragmatyzm, idealizm oraz marksizm. 

Nishida Kitarō łączy metodologię i terminologię filozofii europejskiej z tradycyjnym podejściem buddyjskim (ale całkowicie bez terminologii buddyjskiej). „Doświadczenie czyste”, leżące u podstaw jego filozofii, które jest bezpośrednie, przedrefleksyjne, nieuprzedmiotawiające, sytuujące się przed podziałem na podmiot i przedmiot, wydaje się wypływać wprost z medytacji siedzącej (zazen). Doktryna kegonu o odbiciu całości w każdym elemencie wszechświata opiera się na twierdzeniu, że im bardziej jakaś prawda jest względna, czyli zasadzona na jednostkach, tym bardziej jest absolutna.

Rola uniwersytetu w średniowieczu

Powstanie średniowiecznych uniwersytetów było odpowiedzią na proces urbanizacji oraz wynikało się z przebudzenia intelektualnego. Dla potrzeb kształcenia duchowieństwa powstawały szkoły przy katedrach, kolegiatach, klasztorach i parafiach. Wraz z rozwojem miast, szkoły musiały kształcić nie tylko duchownych, ale także osoby świeckie, aby mogły objąć stanowiska państwowe. Od XI w. w Europie Zachodniej rozwijała się gospodarka towarowo-pieniężna. Kupcy musieli posługiwać się pismem i sztuką liczenia, a w kontaktach poza kręgiem lokalnym potrzebowali wiedzy o świecie. Szkoły podnosiły poziom nauczania. Obok gramatyki łacińskiej w programach znalazły się traktaty logiczne i pisma Arystotelesa z zakresu filozofii natury. 

W stolicach ówczesnej kultury umysłowej, zwłaszcza w Bolonii i Paryżu, szkoły przyciągały nauczycieli i studentów ze wszystkich krajów Europy. Nabierały powszechności i traciły charakter uczelni prowincjonalnych (studium particolare). Status studium generale do czasów reformacji nadawał papież. W przeciwieństwie do zwykłych szkół, na średniowiecznych uniwersytetach prowadzono, oprócz początkowego programu sztuk wyzwolonych, także kursy z medycyny, prawa, filozofii i teologii. Klasyczny podział sztuk wyzwolonych obejmował Trivium (gramatyka, retoryka i dialektyka) oraz Quadrivium (arytmetyka, geometria, muzyka i astronomia). Ważną rolę pełniły na uniwersytecie dysputy o ściśle określonej formie.

Pierwsze uniwersytety ukształtowały się w XI-XII w. w Bolonii i Paryżu, następne powstały w Oksfordzie, Cambridge i Padwie. W obronie swoich praw i przywilejów profesorowie i studenci zrzeszali się w korporację nauczycieli i studentów (universitas magistrorum et scholarium). Pojęcie universitas oznaczało początkowo korporację, później stało się określeniem samej uczelni i całości wykładanych nauk (universitas litterarum). Uniwersytety średniowieczne nawiązywały do jednego z dwóch wzorców: ukształtowanego w Bolonii lub Paryżu. Model włoski wiązał uniwersytet z państwem, natomiast model francuski z Kościołem.

Zajęcia prowadzono w języku łacińskim, co wzmacniało ich uniwersalny charakter. Powszechność opierała się na przywileju papieskim nadającym licentia ubique docendi (upoważnienie do nauczania wszędzie). Stopnie licencjata, bakałarza, magistra i doktora uznawano na całym świecie. Do przywilejów uniwersytetów, zagwarantowanych w statutach, należały: autonomia prawna (wewnętrzna i w zakresie jurysdykcji), prawo apelowania do papieża, prawo do strajków oraz monopol nadawania stopni naukowych i związane z tym prawo nauczania. 

Misje chrześcijańskie

Szczególną rolę w ogólnoświatowej chrystianizacji odegrali jezuiccy misjonarze, wyróżniający się poszanowaniem lokalnych tradycji. Przekazywali Europie wiedzę o innych cywilizacjach, a z nawracanymi dzielili się osiągnięciami rewolucji naukowej. Bronili tubylców przed wyzyskiem kolonizatorów, tworząc redukcje misyjne nazwane przez Voltaire'a triumfem ludzkości. Towarzystwo Jezusowe założone zostało przez Ignacego Loyolę w 1534 r. Do Polski jezuitów sprowadził w 1564 r. biskup warmiński Stanisław Hozjusz, który ufundował kolegium w Braniewie. Papież Klemens XIV, uginając się pod presją polityczną, w 1773 r. zniósł zakon jezuitów we wszystkich krajach na mocy brewe kasacyjnego Dominus ac Redemptor. W 1814 r. papież Pius VII formalnie przywrócił zakon. Do najwybitniejszych misjonarzy jezuickich należeli: pionier misji azjatyckich Franciszek Ksawery oraz chińskich – Matteo Ricci.

Do odkryć geograficznych przyczynił się portugalski książę Henryk, zwany Żeglarzem (1394-1460). Organizowane przez niego wyprawy doprowadziły do poznania szeregu wysp na Atlantyku. W 1456 r. osiągnięty został Przylądek Zielony, a w 1471 r. przepłynięto przez równik. W 1487 r. wyprawie, kierowanej przez Bartłomieja Diaza, udało się dotrzeć do Przylądka Dobrej Nadziei. W 1498 r. do wybrzeży Indii dopłynęła ekspedycja kierowana przez Vasco da Gamę.

Pod koniec XV w. wypłynęła pierwsza sfinansowana przez hiszpańską królową Izabelę Kastylijską ekspedycja z Krzysztofem Kolumbem na czele. W 1492 r. flotylla dotarła do jednej z wysp archipelagu Bahama, następnie dobiła do brzegów Kuby i wyspy Hispaniola. Kolumb przedsięwziął jeszcze trzy wyprawy, podczas których odkrył wiele wysp tworzących archipelag Antyli i dotarł do kontynentu południowoamerykańskiego, w okolicach ujścia rzeki Orinoko. Do końca życia był jednak przekonany, że dopłynął do Indii. Dopiero Amerigo Vespucci udowodnił, że jest to nowy kontynent. W 1513 r. Vasco Nunez de Balboa dotarł do amerykańskich wybrzeży Pacyfiku. W 1519 r. wyruszyła ekspedycja kierowana przez Ferdynanda Magellana, opłynęła od południa Amerykę, odkrywając cieśninę dzielącą stały ląd od Ziemi Ognistej, przepłynęła przez Ocean Spokojny i dotarła do Filipin. Hiszpanie i Portugalczycy wyznaczyli swoje strefy wpływów, dzieląc świat linią demarkacyjną.

Poza Brazylią, Portugalczycy nie penetrowali głębi kontynentów. Na wybrzeżach zakładali faktorie, pełniące rolę przystani dla statków i miejsca wymiany handlowej z miejscową ludnością. Osady powstawały głównie w Azji: Aden na Półwyspie Arabskim, w Indiach - Kalikat, Goa i Bombaj, w Malezji - Malakka, a w Chinach - Makao. 

Hiszpanie podbijali ziemie znajdujące się w głębi lądu. W 1519 r., pod wodzą Ferdynanda Corteza, na podbój Meksyku z obszaru półwyspu Jukatan wyruszył uzbrojony oddział, kierując się w stronę stolicy państwa Azteków, Tenochtitlan, która poddała się bez walki. Późniejszy bunt krwawo stłumiono. W 1531 r. wyruszyła ekspedycja, kierowana przez Franciszka Pizarro, której celem był podbój państwa Inków. Stolica, Cuzco, została zdobyta w 1533 r. Cały kontynent południowoamerykański, oprócz Brazylii, dostał się we władanie Hiszpanów.

Władcy Hiszpanii i Portugalii kierowali się przekonaniem, że podbite kraje pogan są własnością monarchy. Król, odpowiedzialny za zbawienie nowych poddanych, miał prawo posługiwać się wobec nich kościelnymi przywilejami, jakie posiadał dotychczas w swoim państwie. Kościół prowadził podwójną działalność: duszpasterską wśród kolonizatorów i misyjną wśród tubylców. Uprawianie misji uznawano za obowiązek monarchy i Kościoła. 

Misje katolickie pod patronatem króla portugalskiego:

- Indie, 

- Japonia, 

- Brazylia.

Misje katolickie pod patronatem króla hiszpańskiego:

- Antyle, 

- Kuba, 

- Haiti (Hispaniola), 

- Dominikana, 

- Gwadelupa, 

- Porto Rico, 

- Meksyk, 

- Salwador, 

- Honduras, 

- Peru,

- Chile. 

Król hiszpański uzyskał w 1508 r. od papieża Juliusza II bullę, która przypominała o obowiązku wysyłania misjonarzy i ich utrzymania oraz fundowania kościołów i biskupstw, a równocześnie obdarzała przywilejem erygowania diecezji i wszystkich beneficjów, wraz z prawem ich obsadzania i mianowania biskupów. Powszechnie podzielano poglądy, że poganie staną się prawdziwymi chrześcijanami, jeśli zniszczy się ich dotychczasowe zapatrywania, wierzenia, kulty i obyczaje. Najliczniej działali franciszkanie, a także dominikanie, hieronimici, augustianie, mercedariusze i od 1572 r. jezuici. 

Stosunek kolonizatorów do Indian określały kolejno stosowane systemy: 

- requerimiento (ogłaszanie hiszpańskiego prawa i prawd chrześcijańskich, wezwanie ludności do ich przyjęcia pod groźbą użycia siły), 

- repartimiento (nadanie Hiszpanom określonych obszarów ziemi z ludnością tubylczą, którą mieli nawracać i mogli obciążać przymusową pracą), 

- encomienda (oddanie Indian pod opiekę Hiszpanów, z uwzględnieniem przymusowej pracy). 

W obronie Indian stanęli dwaj dominikanie, Antonio de Montesinos i Pedro de Cordoba, którzy publicznie protestowali przeciw niemoralnemu postępowaniu kolonizatorów i systemowi encomiendy. Montesinos dostarczył królowi przykładów złego postępowania kolonizatorów i przyczynił się do wydania Kodeksu z Burgos. Bartolome de Las Casas siedmiokrotnie próbował uzyskać u króla usunięcie nadużyć w koloniach. Jako obrońca ludności indiańskiej uznał za mniejsze zło sprowadzanie niewolników z Afryki, którzy według niego byli bardziej odporni na ciężką pracę w kopalniach.

Systematyczne misje w Meksyku podjęli franciszkanie z Niderlandów. Generał zakonu nadesłał Instrukcję, która stała się Magna Charta misji, a także meksykańskiej kultury. Franciszkanie założyli 80 klasztorów, a dominikanie i augustianie po 40. Z Meksyku misjonarze wyruszyli do Gwatemali, Hondurasu, Yucatanu i Nowego Meksyku. Pierwsze biskupstwo powstało w Tlaxcala, a następne w mieście Meksyk, gdzie dominikanie założyli uniwersytet. Biskup Juan de Zumarraga ufundował kolegium z zamiarem przygotowania kleru tubylczego.

Chrystianizacją Peru zajęli się dominikanie w 1531 r. W Cusco powstało pierwsze biskupstwo, a następne w Limie. Z Peru promieniowało chrześcijaństwo na sąsiednie Chile. Kolumbia i Wenezuela zostały objęte misjami przez dominikanów i franciszkanów. Kolonizatorów przybywało, a ludności tubylczej ubywało w stopniu zastraszającym. Przyczynami były walki z białymi, wojny między plemionami, eksploatacja ludności indiańskiej przez pracę niewolniczą, a także naruszenie tradycyjnego sposobu życia i przywiezienie mikrobów, które wywoływały epidemie.

Portugalia miała zorganizowaną kolonię w Ameryce Południowej. Brazylia stała się terenem działalności franciszkanów, ale do połowy XVI w. utworzono zaledwie kilka placówek misyjnych. Działalność chrystianizacyjną starał się zorganizować gubernator Brazylii, Tome de Sousa, przy pomocy jezuitów od 1549 r.

Redukcje paragwajskie zamieszkiwane były przez Indian Guarani. Stanowiły wspólnoty wzorowane na wspólnotach pierwszych chrześcijan. Celem było nawracanie Indian na chrześcijaństwo oraz ich ochrona przed niewolnictwem. Pełniły rolę kulturową i cywilizacyjną. Władzę sprawowali jezuici, niższe stanowiska obsadzane były przez Guaranów. Miały charakter państewek quasikościelnych i formalnie zależne były od wicekróla Peru. Zasadą była wspólnota własności. Redukcje zostały zlikwidowane w wyniku politycznych i wojskowych działań Hiszpanii i Portugalii, po wypędzeniu jezuitów w połowie XVIII w.

Afryka już w XV wieku stanowiła cel podróży misjonarzy, lecz ograniczali się do wąskiego pasa nadbrzeża, na którym Europejczycy lokowali handlowe faktorie. Przeszkody w chrystianizacji stawiały rodzime kulty pogańskie oraz islam, który przenikał nawet do Czarnej Afryki. Kongo było rządzone przez chrześcijańskiego władcę, Alfonsa, syna króla Nwemba Nzinga. Wywóz niewolników do Ameryki budził nienawiść tubylców do chrześcijan, więc misje upadły po śmierci króla. W Angoli dopiero w 1596 r. zdołano założyć pierwsze biskupstwo w Santa Cruz do Reino, z siedzibą w San Salvador. Mozambik posiadał handlową faktorię portugalską, w której od 1498 r. działali duchowni chrześcijańscy jako kapelani Portugalczyków i ich ochrzczonych niewolników.

W Azji chrześcijaństwo napotkało na rozwiniętą kulturę i na silne systemy religijne. Król portugalski otrzymał w 1500 r. od Aleksandra VI uprawnienia apostolskiego komisarza dla Indii. Powstało biskupstwo w Funchal. W Goi franciszkanin Joao d’Albuquerque założył w 1541 r. kolegium dla kształcenia tubylczego kleru. Misja czyniła postępy w południowych Indiach, wśród tzw. chrześcijan Tomaszowych, potomków nestorian od czasów starożytności chrześcijańskiej. Do szybszego rozwoju misji przyczynili się jezuici działający w Indiach od 1541 r. 

Japonia, pod panowaniem dynastii szogunów z rodu Ashikaga, pozwoliła przybywać Europejczykom, lecz nie weszła w zależność od Portugalii. Mikado był tylko nominalnym władcą, a kraj składał się z około 50 autonomicznych i zwalczających się księstewek. Franciszek Ksawery, hiszpański jezuita, posiadał jako legat papieski szerokie uprawnienia na terenach misyjnych. Po owocnej działalności w Goi ruszył przez Cejlon i Malakkę do Japonii, gdzie w latach 1549-1551 organizował misje. Przypisuje mu się ochrzczenie 30000 pogan. Zwracał uwagę na przystosowanie się misjonarzy do kultury i potrzeb tubylców. Opracował katechizm w języku japońskim.

Pod koniec XVI wieku jezuici rozpoczęli działalność ewangelizacyjną w Chinach. Swoim ośrodkiem misyjnym uczynili miasto Makau, centrum handlu Europejczyków ze Wschodem, gdzie w 1559 r. założyli biskupstwo. Stosowali akomodację: tłumaczyli Biblię, księgi liturgiczne, dostosowywali chrześcijaństwo do zwyczajów chińskich. W 1608 r. do Chin dotarły zakony żebrzące, franciszkanie i dominikanie. Odrzucali oni metody jezuitów, preferując tradycyjne metody chrystianizacji. Doszło do konfliktu pomiędzy jezuitami a innymi zgromadzeniami. Spór akomodacyjny trwał w XVII i XVIII w. i dotyczył metod działalności misyjnej. W 1645 r. konflikt przeniósł się do Stolicy Apostolskiej. Na podstawie skarg wysyłanych przez dominikanów i franciszkanów Kongregacja Rozkrzewiania Wiary potępiła ryty chińskie i zabroniła ich stosowania. Jednym z najpoważniejszych punktów sporu było imię, jakim w tłumaczeniu na język chiński nazwać chrześcijańskiego Boga. Początkowo stosowano zapożyczone z wierzeń chińskich terminy Shangdi (Najwyższy Władca) oraz Shen (bóstwo, duch). Ostatecznie przyjęty został zaproponowany przez jezuitów neologizm Tianzhu, (Pan Niebios), od którego wywodzi się chińska nazwa katolicyzmu tianzhujiao.

Monastycyzm chrześcijański

Monastycyzm chrześcijański, jako forma życia religijnego opartego na wspólnotach, wyłonił się z ruchu anachoreckiego w Egipcie oraz Syrii w IV w. Ruch pustelników przybrał masowy charakter, więc zaczęli wybierać spośród swojego grona „ojców”, którzy kierowali pracą duchową wspólnoty. W kościele wschodnim reformę przeprowadził św. Bazyli Wielki, a jego reguła stała się podstawą prawosławnych wspólnot mniszych. W kościele zachodnim do podstawowych reguł monastycznych należą: Reguła św. Augustyna oraz Reguła św. Benedykta. W okresie wczesnego średniowiecza znaczenie odgrywały klasztory iryjskie jako ważne ośrodki cywilizacji. W XIII w. podczas tzw. reformy cluniackiej zredukowano kontakty mnichów ze światem zewnętrznym i ograniczono wstęp świeckim do klasztorów. W zakonach żebrzących mnisi nie rezygnowali ze służby duszpasterskiej poza klasztorem. Po kryzysie spowodowanym reformacją powstała nowa forma życia zakonnego, odciążonego od obowiązków liturgicznych i ograniczeń zakonników: księża zakonni, z których najbardziej znani są jezuici.

Wyróżnia się zakony:

- mnisze (benedyktyni, cystersi, kameduli, trapiści, kartuzi),

- żebrzące (franciszkanie, dominikanie, karmelici, trynitarze), 

- kleryckie (jezuici, pijarzy),

- rycerskie (Krzyżacy, templariusze, Kawalerowie Maltańscy). 

Benedyktyni. Św. Benedykt rozpoczynał swoje życie religijne w samotności, jako pustelnik mieszkający w grocie w Subiaco, niedaleko Rzymu. Przeniósł się na Monte Cassino, gdy zgromadzili się wokół niego uczniowie. Historię benedyktynów wytycza historia Reguły św. Benedykta, zredagowana w pierwszej połowie VI w. Rozkwit zakonu związany był z okresem reformy Kościoła w X w., a poważną rolę odegrały klasztory związane z opactwem Cluny. Klasztor wziął nazwę z łaciny: św. Benedykt wspomniał „claustra monasterii”, co oznacza zamknięcie, a więc opasanie murami. Wielkim obciążeniem było narzucanie przez władców od X do XVI w. tzw. opatów komendataryjnych. Poważny kryzys monastycyzmu nastąpił w okresie Oświecenia na skutek licznych kasat. Zakon Świętego Benedykta dał Kościołowi jedenastu papieży i kilkuset biskupów. 

Benedyktyni przybyli do Polski wraz z czeską księżniczką Dobrawą, aby stworzyć podstawy administracji państwowej i kościelnej. Okres fundacji rozpoczął się w X w. i trwał do końca XIII w. Pierwsze klasztory funkcjonowały już za panowania Chrobrego. Kolejne fundacje pojawiły się po 1039 r. za czasów Kazimierza Odnowiciela i Bolesława Szczodrego. Opodal Gniezna stanęło opactwo mogileńskie, w pobliżu Poznania — lubińskie, a obok Krakowa — tynieckie. Późniejsze ośrodki powstawały głównie dzięki zewnętrznej pomocy możnowładców. Tyniec w XIII w. miał 3 dependencje. Mogilnu podlegały prepozytury w Kołobrzegu i w Dąbiu koło Gdańska, Lubin zyskał fundację w Jeżowie. W szczytowym okresie istniało około 40 placówek benedyktyńskich na obszarze Polski, w tym 8 opactw. Benedyktyni utracili klasztory na rzecz innych zakonów. Opactwo ołbińskie przeszło w ręce norbertanów. Cystersi przejęli Lubiąż, Krzeszów na Śląsku i Słupię. Fundacja Orłowej oznaczała utratę placówki cieszyńskiej, którą objęli dominikanie. Benedyktyni polscy zależeli od miejscowych biskupów. Przywilej tzw. egzempcji Tyniec zyskał dopiero w XVII w. Pod koniec XIV w., z fundacji królowej Jadwigi i Jagiełły, powstał klasztor benedyktynów słowiańskich na Kleparzu w Krakowie. Aktualnie w Polsce działają trzy klasztory benedyktyńskie: opactwo pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła w Tyńcu, opactwo pw. Narodzenia NMP w Lubiniu i klasztor pw. Zwiastowania NMP w Biskupowie. 

Cystersi. Zakon cystersów został założony w 1098 r. przez św. Roberta z Molesmes we Francji w Citeaux (Cistercium) koło Dijon. W latach 1113-15 powstały protoopactwa La Ferte, Pontigny, Clairvaux i Morimondo, które następnie dały początek nowym opactwom. W połowie XVII w. dokonał się podział zakonu na zwykłą i reformowaną obserwancję tzw. trapistów. 

Do Polski cystersi zostali sprowadzeni w 1149 r. do Brzeźnicy (Jędrzejów), a w 1153 r. do Łekna koło Wągrowca. W XII w. powstały opactwa w Lądzie, Lubiążu, Kołbaczu, Sulejowie, Wąchocku, Koprzywnicy i Oliwie. W XIII w. założono klasztory w Trzebnicy, podkrakowskiej Mogile, Kamieńcu Ząbkowickim, Henrykowie, Szpetalu, Obrze, Bledzewie, Szczyrzycu, Paradyżu, Koronowie, Rudach, Pelplinie, Przemęcie, Bierzwniku i Krzeszowie, w XIV w. - w Jemielnicy, a na początku XV w. - w Cieplicach Śląskich. W XVII w. cystersi sprowadzili się do Barda Śląskiego. Kasata zakonu nastąpiła w okresie zaborów na przełomie XVIII i XIX w. Obecnie działają opactwa w Krakowie Mogile, w Jędrzejowie, Szczyrzycu i Wąchocku oraz parafie w Oliwie, Henrykowie i Sulejowie prowadzone przez cystersów. Wszystkie polskie obiekty cysterskie i pocysterskie włączone zostały do Szlaku Cysterskiego, wytyczonego w 1990 r. na terenie Europy szlaku turystycznego.

Kameduli. Ideę eremicką w Kościele zachodnim odnowił założyciel zakonu kamedułów (1027 r.), św. Romuald, który skorzystał z bogatej tradycji wschodnich kolonii pustelniczych i doświadczeń św. Benedykta. Wraz z kilkoma uczniami założył on w X i XI w. wiele eremów we Włoszech, z których najsłynniejszym stał się klasztor w Campo di Maldoli na terenie Toskanii. 

Do Polski pierwsi uczniowie św. Romualda – Jan i Benedykt – przybyli w XI w. Razem z towarzyszami (tzw. Pięciu Braci Męczenników) założyli erem w pobliżu Międzyrzecza Wielkopolskiego. W 1003 r. pogańscy chłopi napadli na klasztor, ograbili go i wymordowali zakonników. Impulsem do tworzenia następnych pustelni stał się ruch kontrreformacyjny. W 1603 r. kameduli sprowadzeni zostali ponownie przez Mikołaja Wolskiego i osadzeni na krakowskich Bielanach. Dzięki hojności możnowładców na terenie Polski powstało w XVII i XVIII w. osiem pustelni, z których dwie funkcjonują do dzisiaj: na krakowskich Bielanach i w Bieniszewie koło Konina. Klasztor kamedułów na Bielanach był pierwotną fundacją kartuską.

Franciszkanie. Wspólnota została założona w 1209 r. przez św. Franciszka z Asyżu. W 1223 r. Franciszek ułożył ostateczną wersję Reguły dla zakonników, którą zatwierdzili bracia na kapitule generalnej, a później papież Honoriusz III bullą Solet annuere. Reguła i życie braci mniejszych polega na zachowaniu świętej Ewangelii Pana naszego Jezusa Chrystusa przez życie w posłuszeństwie, bez własności i w czystości. 16 lipca 1228 r. papież Grzegorz IX ogłosił Franciszka świętym Kościoła rzymskokatolickiego.

Pierwsi franciszkanie pojawili się na ziemiach polskich w 1236 r. we Wrocławiu. Bolesław Wstydliwy sprowadził zakonników z Pragi do Krakowa, gdzie ufundował im klasztor w 1237 r. W XIII w. osiedlali się w Trzcinie, Zawichoście, Kaliszu, Nowym Korczynie, Nowym Sączu, Lelowie, Nieszawie, Pyzdrach i Radomsku, a w XIV w. w Dobrzyniu i Radziejowie na Kujawach.

Dominikanie.  Zakon został założony w 1216 r. przez św. Dominika Guzmána "szczególnie dla kaznodziejstwa i zbawiania dusz". Powołaniem zakonników było kaznodziejstwo, oparte na solidnym przygotowaniu teologicznym, zwłaszcza pośród heretyckich wspólnot katarów, waldensów i albigensów. Papież Grzegorz IX powierzył im Urząd Inkwizycji. Klasztory powstawały w centrach miast i utrzymywały się z datków wiernych.

Do Polski pierwsi dominikanie, pod przewodnictwem Św. Jacka, przybyli z Rzymu w 1220 r. na zaproszenie biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża. Najstarszy klasztor założony został w Krakowie w 1223 r. Kolejne placówki powstały we Wrocławiu, Sandomierzu, Gdańsku i Poznaniu. Do końca XVII w. na terenie całej Rzeczpospolitej istniało 45 klasztorów.

Karmelici. Początkowo byli to grupa samotnie żyjący eremici, których siedzibą była góra Karmel koło Hajfy w Palestynie. Św. Bertold przybył do Ziemi Świętej wraz z II krucjatą (1147-1149). Po jej zakończeniu zorganizował pustelników we wspólnotę. Sytuacja polityczna zmieniła się i na skutek krwawych prześladowań ze strony Saracenów zakonnicy musieli opuścić górę Karmel. Jako datę oficjalnej emigracji do Europy przyjmuje się 1238 r. Przybyli na Sycylię, a potem do południowej Francji i Anglii.

Do Polski karmelici zostali sprowadzeni w 1397 r. przez Jadwigę i Władysława Jagiellonów. W XVIII w. karmelici posiadali 86 klasztorów w pięciu prowincjach. W XIX w. rozbiory i represje przyczyniły się do kasaty większości ośrodków.

Trynitarze. Zakon założony został w 1193 r. w dobie wypraw krzyżowych przez św. Jana z Mathy i św. Feliksa de Valois, a następnie zatwierdzony w 1198 r. bullą papieża Innocentego III Operante divine dispositionis. Celem było uwalnianie niewolników chrześcijańskich z rąk muzułmanów. 

Na ziemie polskie trynitarze zostali sprowadzeni za czasów Jana III Sobieskiego w okresie wojen tureckich. Działali w latach 1685-1907, ograniczając się do wschodnich ziem Rzeczypospolitej. Ich zadaniem było wykupywanie Polaków z niewoli tatarskiej. Obecnie w Polsce mają dwa klasztory i należą do prowincji włoskiej.

Sobór powszechny

Na soborze powszechnym spotykają się biskupi całego Kościoła w celu ustanowienia praw kościelnych i uregulowania spraw doktryny wiary i moralności. W Kościele katolickim odbyło się 21 soborów powszechnych, od nicejskiego I w 325 r. do watykańskiego II w latach 1962-1965.

Sobór trydencki – debatował w latach 1545–1563. Został zwołany z powodu narastającej potrzeby reform w Kościele katolickim. Stanowił odpowiedź na reformację. Uznawany jest za początek okresu kontrreformacji. Postulaty o sobór powszechny pojawiły się zwłaszcza po wystąpieniach Lutra w 1517 r., jednak zwlekano z decyzją o zwołaniu. Finalnie sobór zapowiedziany został bullą papieża Pawła III Laetare Ierusalem (Raduj się Jerozolimo!) z 19 XI 1544 r., wyznaczającą następujące cele: wytępienie herezji, odnowienie dyscypliny kościelnej oraz poprawa obyczajów, a także wprowadzenie zewnętrznego pokoju w całym Kościele.

Sobór odbywał się na przestrzeni 18 lat. W 1547 r. przeniesiono obrady z Trydentu do Bolonii, a następnie zawieszono na czas nieokreślony, podejmując ponownie w 1551 r. W wyniku obrad nakazano tworzyć seminaria duchowne, rozpoczęto wizytacje biskupów w diecezjach oraz opracowano zasady o klauzurze zakonnej. W 1542 r. papież Paweł III zreorganizował Inkwizycję. Powołał Kongregację Kardynalską Świętej Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji, tzw. Święte Oficjum (Sacrum Officium), które składało się z 6 kardynałów i miało nadzorować działalność sądów inkwizycyjnych w walce z reformacją. W 1559 r. ogłoszony został Indeks ksiąg zakazanych (Index Librorum prohibitorum). Dekrety soboru trydenckiego zostały zatwierdzone przez papieża Piusa IV w 1564 r. 

Postanowienia soborowe:

- potwierdzono obecność Chrystusa w Eucharystii na Mszy św. jako ofiary,

- potwierdzono znaczenie wszystkich siedmiu sakramentów,

- potępiono predestynację,

- podtrzymano koncepcję wolnej woli, zdolnej samodzielnie wybrać dobro,

- potępiono indywidualne interpretowanie Pisma Św.,

- uznano Biblię i Tradycję Kościoła za równoważne źródła wiary,

- zakazano kumulacji beneficjów,

- zakazano nepotyzmu,

- wprowadzono księgi metrykalne,

- wprowadzono języki narodowe w czytaniach, lecz modlitwy utrzymano w języku łacińskim,

- potępiono nauki Lutra,

- ujednolicono liturgię,

- zobowiązano biskupów do przebywania w diecezjach, a proboszczów w parafiach, 

- zakazano kumulacji stanowisk kościelnych.

Sobór watykański I – został zwołany przez papieża Piusa IX. Obradował w latach 1869–1870. Zawieszono go po zdobyciu Rzymu przez wojska włoskie i nigdy nie wznowiono obrad. Sobór uchwalił konstytucję dogmatyczną Pastor aeternus. Obok dogmatu o nieomylności ważnym wkładem soboru była konstytucja De fide catholica, która traktowała o Bogu Stworzycielu, o objawieniu, wierze oraz stosunku wiary do wiedzy.

Sobór watykański II – został zwołany 11 X 1962 r. przez papieża Jana XXIII w celu uwspółcześnienia (aggiornamento) Kościoła katolickiego, a zakończony 8 XII 1965 r. przez papieża Pawła VI. Sobór Watykański II zapoczątkował reformę Kościoła katolickiego poprzez uruchomienie i nadanie kierunku reformie liturgicznej, odnowienie rozumienia natury i misji Kościoła oraz otwarcie na dialog ekumeniczny. Podczas Soboru papież Paweł VI nawiązał bliskie stosunki z patriarchą Konstantynopola Atenagorasem. 5 XII 1965 r. odwołano ekskomuniki, którymi w 1054 r. obłożyli się nawzajem dostojnicy Kościoła rzymskiego i Kościoła konstantynopolitańskiego. Dokumenty soborowe po raz pierwszy w historii Kościoła spisane zostały bez użycia formuły anathema sit (niech będzie wyklęty). 

Dokumenty soborowe: 

- Konstytucje: o liturgii świętej, o Kościele, o Objawieniu Bożym, o Kościele w świecie współczesnym;

- Dekrety: o środkach społecznego przekazywania myśli, o Kościołach wschodnich katolickich, o ekumenizmie, o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele, o przystosowanej odnowie życia zakonnego, o formacji kapłańskiej, o apostolstwie świeckich, o działalności misyjnej Kościoła, o posłudze i życiu kapłanów;

- Deklaracje: o wychowaniu chrześcijańskim, o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich, o wolności religijnej.