Arianie

Bracia polscy, arianie, antytrynitarze, socynianie - wspólnota religijna, która wyodrębniła się w latach 1562–1565 z polskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, stanowiąca najbardziej radykalny odłam reformacji w Polsce. Charakterystyczną cechą wyróżniającą arian było odrzucenie doktryny o Trójcy Święty. Największym autorytetem dla braci polskich stał się Faust Socyn. Negował boskość Chrystusa i znaczenie jego śmierci na krzyżu jako odkupienia za grzechy. Dla niego Jezus był postacią historyczną, wielkim nauczycielem ludzkości. Socyn musiał uciekać z Włoch do Szwajcarii, a w 1578 r. przybył po raz pierwszy do Polski, gdzie spotkał innych emigrantów o podobnych poglądach. Wewnątrz Kościoła reformowanego w 1556 r. powstał obóz antytrynitarzy. Pierwszy zbór powstał w wyniku rozłamu w krakowskim zborze kalwińskim w 1562 r. Piotr z Goniądza był pastorem reformowanego zboru w Węgrowie, który zreorganizował w duchu antytrynitaryzmu. W 1565 r. odłączył się i utworzył Ecclesia minor, czyli zbór mniejszy.

Bracia polscy nie stanowili jednolitej grupy. Dzieliły ich przede wszystkim poglądy na trzy kwestie: urząd miecza, idee wojny sprawiedliwej, poddaństwa chłopów. Zgadzali się w następujących punktach:

1. odrzucenie doktryny Trójcy Święty, 

2. wyższość etyki nad dogmatyką, 

3. radykalne uproszczanie kultu i odrzucenie przedmiotów kultu, 

4. tolerancja. 

Doktryna religijna braci polskich ewoluowała poprzez tryteizm (pogląd, według którego w Bogu istnieją nie tylko trzy hipostazy, ale też trzy boskie istoty) i dyteizm (wiara w dwu bogów lub w Boga dwupostaciowego) do unitarianizmu (odrzucającego dogmat o Trójcy Świętej). W dalszym podziale pojawili się adorantes i nonadorantes, a z tej drugiej grupy wydzielili się judaizantes oraz wolnomyśliciele.

Wydane w 1575 r. w Krakowie dzieło Marcina Czechowica „Rozmowy chrystiańskie” stało się podstawą polemiki z Szymonem Budnym, określanej terminem walki o tzw. urząd miecza. Istota sporu dotykała kilku problemów: relacji między jednostką a państwem, służby wojskowej rozumianej jako lojalność wobec ojczyzny oraz kwestii posiadania własności prywatnej; do tej ostatniej kwestii dołączony był problem poddaństwa chłopów. Ścierały się dwa nurty w ruchu ariańskim: społecznie umiarkowanego i radykalnego. Przeciwko poglądom arian lubelskich wystąpili bracia litewscy. Litwini opowiadali się przeciwko zamykaniu się przed światem zewnętrznym. W trwającym przez kilka lat sporze, stanowisko zboru lubelskiego przesuwało się coraz bardziej na prawo, przyjmując w końcu pogląd Faustyna Socyna, który dążył do nadania doktrynie wymiaru intelektualnego oraz postulował odrzucenie wszystkiego, co nadawało arianizmowi cechy sekciarstwa i odstręczało od niego szlachtę. Na znak poparcia dla idei pacyfizmu i antymilitaryzmu Piotr z Goniądza przypasał sobie drewniany miecz, który stał się z czasem symbolem braci polskich. Ważne miejsce zajmowało hasło sprawiedliwości i równości społecznej, co usiłowała realizować szlachta kujawska poprzez uwalnianie chłopów od pańszczyzny.

Do najwybitniejszych członków wspólnoty należeli: Andrzej Frycz Modrzewski, Faust Socyn, Piotr z Goniądza, Grzegorz Paweł z Brzezin, Marcin Czechowic, Jan Niemojewski, Mikołaj Sienicki, Stanisław Lubieniecki młodszy, Andrzej Wiszowaty, Erazm Otwinowski, Szymon Budny i Andrzej Wiszowaty. Głównymi ośrodkami ruchu były Pińczów oraz Raków. W 1658 uchwałą sejmu polsko-litewskiego nakazano im zmienić wyznanie lub opuścić Rzeczpospolitą. Bibliotheca Fratrum Polonorum quos Unitarios vocant (Biblioteka Braci Polskich zwanych Unitarianami) to najważniejsze dzieła braci polskich, wydane w Amsterdamie w 1668 r. oraz wydrukowane w drukarni Akademii Rakowskiej w latach 1602-1638. W 1674 r. zbiór trafił na Indeks ksiąg zakazanych.