Termin „religia obywatelska” (religion civile) wywodzi się od tytułu VIII rozdziału traktatu Jana Jakuba Rousseau „O umowie społecznej” z 1762 roku. Zdaniem tego filozofa, chrześcijaństwo jest szkodliwe z punktu widzenia państwa, ponieważ ponad posłuszeństwo wobec władzy świeckiej stawia lojalność wobec Boga i Kościoła. Rousseau wyróżnił dwa główne rodzaje religii: religię człowieka („bez świątyń, bez ołtarzy, bez obrządków, ograniczona do czysto wewnętrznego kultu Boga najwyższego i do wiecznych obowiązków moralności”, „boskie prawo naturalne”) oraz religię obywatela („ustanowiona w jednym kraju, daje mu osobnych bogów, osobnych patronów opiekuńczych, posiada własne dogmaty, własne ceremonie, własny kult zewnętrzny, ustanowiony prawem”, „poza narodem wszystko jest niewierne, obce, barbarzyńskie”).
Najbardziej radykalną próbę świadomego narzucenia relatywnie zinstytucjonalizowanej religii obywatelskiej w Europie Zachodniej podjęto w trakcie rewolucji francuskiej w latach 1789-1799. Faza wojującego ateizmu, związana z „kultem Rozumu”, szybko ustąpiła próbom wprowadzenia teistycznych kultów alternatywnych wobec chrześcijaństwa. Na wniosek Maximiliena de Robespierre’a Konwencja narodowa przyjęła dekret, wprowadzający dwa dogmaty: wiarę w Istotę Najwyższą oraz w nieśmiertelność duszy. W dniu 8 czerwca 1794 roku na Polach Marsowych i w Ogrodach Tuleryjskich zorganizowano uroczystości inauguracyjne nowego kultu: spalono figury symbolizujące Ateizm, Niezgodę, Egoizm i Ambicję, a z płomieni wyłoniła się postać Mądrości („wedle relacji - mocno osmolona...”).
Religia obywatelska to zbiór przekonań, podzielanych przez przeważającą część danego społeczeństwa, które daną wspólnotę polityczną i jej losy ukazują w świetle spraw ponaddoczesnych. Na ogół zawiera odniesienia do Boga lub inaczej rozumianej siły wyższej. Pełni rolę spoiwa w społeczeństwie wewnętrznie zróżnicowanym, w którym nie dominuje jedna organizacja religijna. Elementy koncepcji religii obywatelskiej można znaleźć w pismach wielu myślicieli, począwszy od Platona, poprzez Johna Locke’a czy Niccoilò Machiavellego, aż po prace Carla Smitha. Zdaniem Émile’a Durkheima, „nie może istnieć społeczeństwo pozbawione okresowej potrzeby podtrzymywania i wzmacniania zbiorowych uczuć i idei stanowiących o jego jedności i osobowości”.
W koncepcji religii obywatelskiej nawiązującej do Rousseau akcent pada na manipulatorskie aspekty, nawoływanie do jej utworzenia lub krytykowanie jej, a także na podkreślenie funkcji propagandowej. Tradycja ta zawęża pojęcie, zatem do przejawów mogą być zaliczane takie elementy, jak np. quasi-religijny kult zmarłych przywódców, cześć oddawana zmarłym żołnierzom, cytowanie przez polityków tekstów religijnych, udział polityków w uroczystościach religijnych, analogicznie obecność duchownych podczas uroczystości państwowych, wykorzystanie symboli religijnych w przestrzeni publicznej, tworzenie narodowych mitów założycielskich zawierających pierwiastek religijny. W koncepcji religii obywatelskiej opartej na myśli Durkheima zaznacza się wskazanie na spontaniczny charakter i funkcję integracyjną. W tym ujęciu za przejaw można zatem uznać każdy zbiorowy akt patriotyzmu, np. wspólne odśpiewanie hymnu państwowego, pomniki stawiane bohaterom narodowym czy całokształt ceremonii państwowych, niezależnie od ich treści i oprawy.
Religię obywatelską można definiować przez funkcje społeczne i polityczne, jakie pełnią dane gesty lub zachowania:
1. Funkcja integracyjna – nawołuje do narodowej jedności, zwłaszcza w obliczu wyzwań narodowych i napięć społecznych.
2. Funkcja legitymizowania władzy – nawiązuje do postaci poprzedników czy podkreślania zgodności ustrojowych danego systemu politycznego z prawami natury.
3. Funkcja kreowania i kultywowania tradycji narodowej – propaguje pozytywny wizerunek własnego narodu i wpaja dumę z jego osiągnięć.
4. Funkcja konsolacyjna – objawia się w sytuacji porażki, np. w następstwie poważnej katastrofy naturalnej lub zamachu terrorystycznego, koncentrując się na nadaniu sensu ofierze tych, którzy polegli lub ucierpieli.
5. Funkcja mobilizacyjna – polega na przywróceniu narodowi wiary we własne siły w celu przezwyciężenia kryzysu.
* Artykuł opracowany na podstawie książki: P. Burgoński, M. Gierycz (red.), Religia i polityka. Zarys problematyki, Warszawa 2014
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz