Notatki z protestantyzmu część 2

Grunt Lutrowi, Kalwinowi, Müntzerowi, Socynowi oraz reformacji anglikańskiej przygotowywali wcześniej lollardzi, waldensi, John Wicliffe, Jan Hus i Johann Tauler. Filozoficzne uwarunkowania reformacji protestanckiej tkwią silnie w poglądach Wilhelma Ockhama i Marcyliusza z Padwy. Do prekursorów ruchu zaliczyć należy też Piotra z Bruys, Arnolda z Berscii, Ugo Speroni oraz Piotra Waldo. Waldensi za najwyższy swój autorytet uważali Biblię, a z sakramentów zachowali jedynie chrzest. Pokrewnym nurtem chrześcijaństwa przedprotestanckiego była działalność Joachima de Fiore, rozwijająca proroctwa apokaliptyczne i eschatologiczne. Współczesny adwentyzm, pentekostalizm i ruch badaczy Pisma św. idą tym samym tropem spekulacji apokaliptyczno-eschatologicznych. Wiele elementów milenaryzmu (wiary w tysiącletnie rządy Chrystusa po jego ponownym przyjściu) oraz apokaliptyki (wiary w zbliżający się sąd ostateczny, potępienie i zbawienie oraz zmartwychwstanie) przeniknęło do doktryny większości odłamów anabaptyzmu.

Ukształtowana przez Lutra i Melanchtona, rozwijana przez Butzera, a następnie modyfikowana przez pietystów, liberałów oraz teologię egzystencjalną, doktryna luteranizmu na plan pierwszy wysuwa zasadę usprawiedliwienia przez wiarę. Jej syntezą nadal pozostaje hasło sola fide, sola gratia, sola Scriptura. W pojęciu Lutra człowiek uzyskuje usprawiedliwienie nie dzięki swoim zasługom, ale przez to, że jego grzechy i przewinienia zostają niejako przykryte „płaszczem sprawiedliwości Chrystusowej”. Luter stopniuje wiarę od zwykłej „wiedzy teologicznej”, poprzez „wiarę w cuda”, aż do „wiary mistycznej”, wyrażającej się w postawie pełnej ufności.

Kalwinizm. Według Kalwina człowiek był stworzony sprawiedliwym, później jednak upadł całkowicie. Zbawienie swoje znajduje w całości poza sobą, w Chrystusie, z którym jednoczy go Duch Święty dany w darze, bez względu na przyszłe postępki. Sprawiedliwość towarzyszy mu aż do dostąpienia łaski oraz początków uświęcenia. Bóg predestynował z góry jednych ludzi do zbawienia, innych zaś do potępienia. Człowiek niczego sam zmienić nie może. Dobre uczynki nie prowadzą do zbawienia, ale są dowodem, że zbawienie zostało osiągnięte.

Rok 1534, w którym wydano „akt supremacyjny”, oznaczający nieodwołalne i bezwarunkowe zerwanie z papiestwem, przyjęto uważać za początek anglikanizmu. Ogłoszona w 1563 r. Confessio Anglicana uznaje luterską zasadę usprawiedliwienia dzięki wierze, głosi quasi-synergizm, odrzuca wiarę w czyściec i doktrynę transsubstancjacji, uznaje dwa sakramenty, chrzest i eucharystię, odrzuca przymusowy celibat i wiarę w odpusty oraz zabrania kultu obrazów. Zachowuje całą tradycyjną obrzędowość i hierarchię kościelną. Źródłem powstawania dalszych denominacji w obrębie anglikanizmu był problem ustroju kościelnego. Reformatorzy skupieni wokół Johna Knoxa propagowali model kościoła prezbiteriańskiego, rządzonego przez prezbiterów, starszych zboru. W łonie prezbiterianizmu pojawili się „niezależni”, czyli independenci pod przewodnictwem Roberta Browne’a. Opowiadali się za całkowitą samodzielnością i niezależnością gmin i parafii od centralnej władzy kościelnej. W purytańskiej żarliwości religijnej jedynie Chrystus mógł być bezpośrednim zwierzchnikiem każdej gminy kościelnej. Równolegle rozwinął się ruch kwakierski zorganizowany przez George’a Foxa. Izolowali się od urzędowych kościołów i prowadzili życie w małych społecznościach religijnych. Jedyną normą wiary powinno być wewnętrzne przeżycie, „wewnętrzne światło wiary”, „mowa samego Boga”, którą każdy człowiek powinien usłyszeć w głębi swojej duszy. Programowo odmawiają noszenia broni. We współczesnym anglikanizmie można wyodrębnić: Low Church (kościół niski, ewangelicki, stary, protestancki, preferujący prostotę stylu, działalność misjonarską), Broad Church (kościół szeroki, liberalno-nacjonalistyczny i modernistyczny, kościół teologów i intelektualistów) oraz High Church (kościół wysoki, anglokatolicki, rzecznik, „arystokratyzmu” i propapizmu).

Najwybitniejszą postacią w dziejach anabaptyzmu pozostaje Tomasz Müntzer. Reformy miał wyraźnie społeczny sens oraz klasowy charakter. Wyrazem świadomego „współdziałania” człowieka z Bogiem w dziele zbawienia był świadomy, dojrzały, dokonywany z własnej i nieprzymuszonej woli chrzest dorosłych przez zanurzenie w wodzie. Definicja śmierci jako swego rodzaju snu, koncepcja zmartwychwstania i jedności psychosomatycznej „ciała” i „duszy” zaczerpnięte zostały z Księgi Hioba i innych ksiąg biblijnych.

Wśród anabaptystów „umiarkowanych” w Niderlandach działał Menno Simmons. Jego zwolennicy, zwani mennonitami, odrzucili hierarchię kościelną, instytucję kapłaństwa, tworzyli autonomiczne zbory, uznawali ważność chrztu przez zanurzenie w wodzie w wieku 14 lat oraz eucharystii. Rygorystycznie przestrzegali przykazania Dekalogu i zasady ewangeliczne. Opowiadali się za tolerancją wyznaniową i rozdziałem kościoła od państwa. W 1632 r. przyjęli doktrynę kalwińską, zachowując swój własny ustrój kościelny i liturgię.

Socynianie (arianie, Bracia Polscy) charakteryzują się w kwestiach dogmatycznych antytrynitaryzmem, odrzuceniem dogmatu o Trójcy św. W IV w. n.e. Ariusz głosił poglądy zaprzeczający preegzystencji Syna w takim samym stopniu jak Ojca. Antytrynitaryzm odżył w dobie reformacji w naukach Michała Serveta i Fausta Socyna. Socynianizm torował drogę późniejszemu deizmowi. Akcentował rolę rozumu, redukował do minimum lub całkowicie pomijał kult i obrzędy, eksponował wartości etyczne.

Pietyzm, czyli ruch „pobożnościowy” zaczął się rozwijać pod koniec XVII w. w Niemczech. Dzieło Pia Desideria Filipa Jakuba Spenera zachęcało do tworzenia małych grup modlitewnych, których uczestnicy wspólnie studiowaliby Biblię. Pietyzm nie był żadnym kościołem, ale wewnątrzprotestanckim ruchem odnowy. Odżył w XIX w. jako ewangelicki ruch społecznościowy. Pojawili się sztundyści pod przewodnictwem Bonekampera oraz hernhuci (Bracia Morawscy), których założycielem był Mikołaj Zinzendorf.

Genezy baptyzmu można doszukiwać się w nurtach anabaptyzmu, unitarianizmu i mennonityzmu, w działalności independentów na terenie Anglii oraz pośród kongregacjonalistów w Ameryce. Za twórcę uważa się Johna Smitha, który zorganizował pierwszą kongregację w Anglii, a później przeniósł do Holandii. W 1609 r. założył w Amsterdamie kościół ochrzczonych wiernych, czyli baptystów. Od początku rysował się podział na baptystów powszechnych, a więc zwolenników swoiście potraktowanego arminianizmu, odrzucających kalwińską zasadę predestynacji, oraz na baptystów wybranych, którzy twierdzili, że Chrystus umarł jedynie za „wybrańców”. Na współczesną doktrynę składają się takie elementy, jak: chrystocentryzm (wiara w absolutną supremację Chrystusa), indywidualizm przeżycia religijnego, obowiązek chrztu dorosłych, „antysakramentalizm” oraz kongregacjonalizm ustroju kościelnego.

Twórcami metodyzmu byli bracia John i Charles Wesleyowie i ich przyjaciel George Whitefield, jedna z czołowych postaci ruchu zwanego amerykańskim wielkim przebudzeniem. Zwolennicy ożywienia religijnego skupiali się w klubach kierowanych przez „świeckich kaznodziejów”. Do formalnego zerwania doszło w 1784 r. w wyniku powołania Konferencji Metodystów, przekształconej później w Związek Wesleyowskich Metodystów. Za najwyższą zasadę regulującą kwestie doktrynalne przyjmuje się Biblię, kładąc nacisk na wartość osobistego doświadczenia, przeżycia i „nawrócenia w Chrystusie”.

W latach czterdziestych XIX w. w Ameryce pojawiły się takie ruchy, jak mormonizm, milleryzm oraz adwentyzm. Powszechne stawało się oczekiwanie jakiegoś przesilenia czy finału dziejowego. William Miller zapowiedział koniec świata na 1844 r. W zmodyfikowanej formie jego nauki kontynuowała Ellen G. White. Po wielkim rozczarowaniu z gruzów milleryzmu wyłonił się Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, według którego istnieje „ponadziemska świątynia” i do niej w 1844 r. zstąpił Chrystus, poprzedzając drugi adwent, czyli ponowne przyjście na ziemię. Trzecim istotnym składnikiem doktryny jest obowiązek święcenia biblijnego szabatu czyli chrześcijańskiej soboty.

Według Josepha Smitha ukazał mu się anioł Moroni, który wskazał miejsce ukrycia złotej księgi, zawierającej opis życia dawnych mieszkańców kontynentu amerykańskiego. W 1830 r. zorganizował Kościół Jezusa Chrystusa Świętych Ostatnich Dni, czyli mormonów. Księga Mormona zawierała bardzo kontrowersyjny postulat poligamii. Ślub zawiera się „na wieki wieków”, a chrzest obejmuje zarówno żywych, jak i umarłych (chrzest zastępczy). Misją mormonów jest ochrzczenie wszystkich ludzi przed nastaniem końca świata. Wierzą w tysiącletnie rządy Chrystusa na ziemi. Doktryna i kult mormoński podlegają ciągłym modyfikacjom, gdyż pojawiają się kolejne „objawienia”.

Charles Taze Russel założył Międzynarodowe Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego, z którego wyłonili się świadkowie Jehowy. Silnie podkreślony został skrypturyzm, wiara w nadrzędność autorytetu Biblii. Świadkowie Jehowy określają swoją przynależność państwową do „Królestwa Niebieskiego” oraz odmawiają oddawania honorów flagom państwowym i służby wojskowej.


* Artykuł opracowany na podstawie książki: A. Tokarczyk, Protestantyzm, Warszawa 1980