Wokół archeologii i dziedzictwa kulturowego

Archeologia to nauka, która odtwarza społeczno-kulturowej przeszłość człowieka na podstawie znajdujących się w ziemi, na ziemi lub w wodzie źródeł archeologicznych. Do źródeł należą wytwory ręki ludzkiej (artefakty), ślady wpływu człowieka na środowisko naturalne (ekofakty) oraz szczątki ludzi. Podzielić je można na nieruchome (obiekty) oraz ruchome (przedmioty). Źródło stanowi odbicie tradycji danej kultury, norm i zasad określających jej tożsamość. Każdy przekaz dotyczący przeszłości obarczony jest interpretacją badacza, a więc nie jest neutralny poznawczo. Archeologia kontynentalna opiera się na perspektywie historycznej, natomiast archeologia anglosaska na antropologicznej.

Odkopanie w połowie XVIII wieku Pompei i Herkulanum oraz spopularyzowanie tych odkryć przez Johanna Joachima Winckelmanna stworzyły podstawy archeologii i historii sztuki, a niemiecki badacz uznawany jest za ojca tych dyscyplin naukowych. Prawdziwy kult przeszłości rozwinął się dopiero w wieku XIX pod wpływem procesów tworzenia się w Europie nowoczesnych państw i narodów, a więc zapotrzebowania na mitologię narodową i kult bohaterów. Wiek „pary i elektryczności” oraz postępu i liberalizmu był równocześnie wiekiem historyzmu. Historyzm jako postawa odwoływał się do sprawdzonych w przeszłości wartości, uciekając od „świata precyzji” do epok minionych.

W XIX wieku narodziła się konserwacja zabytków i stopniowo zaczęło się formować samo pojęcie zabytku. W 1834 roku Grecja wprowadziła ustawę o ochronie zabytków, której autorem był Georg Ludwig von Maurer. W 1840 roku we Francji ogłoszono pierwszą listę zabytków, na której znalazły się 934 obiekty. Kwestii dopuszczalnej ingerencji w historyczne obiekty i przedmioty towarzyszyły burzliwe dyskusje. Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc uważał, że „zabytek sztuki należy przywrócić do stanu integralności, w jakim, być może, nigdy się nie znajdował”. Jego przeciwnicy podkreślali znaczenie autentyzmu i oryginału. John Ruskin sformułował zasadę nieinterwencjonizmu, czyli pozostawienia reliktów (np. ruin) w stanie niezmienionym. Alois Riegl rozróżnił zabytki sztuki i zabytki historii, wyróżniając wartość historyczną, artystyczną i starożytniczą. Max Dvořák dążył do ścisłego powiązania sztuki z historią kultury i łączył analizę formy z interpretacją treści. Pierwszą próbą kodyfikacji norm postępowania konserwatorskiego w skali międzynarodowej była Karta Ateńska z roku 1931, stworzona pod auspicjami Ligi Narodów. W 1964 roku na II Międzynarodowym Kongresie Architektów i Techników Zabytków w Wenecji opracowano Kartę Wenecką, według której konserwacja ma na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku.

Dziedzictwo kulturowe to proces posiadający własną dynamikę. Gregory Ashworth zwraca uwagę, że celem ochrony zabytków jest odkrycie i zachowanie wszystkiego, co da się zachować, natomiast istotą dziedzictwa jest współczesna konsumpcja przeszłości. Dziedzictwo kulturowe stanowi nie tylko przedmiot ochrony, ale i potencjał, który powinien zostać wykorzystany dla przyszłego rozwoju. Zarządzanie nim powinno się opierać na ekonomii społecznej, a nie na gospodarce rabunkowej. Ochrona dziedzictwa we współczesnej Europie stawia znak równości pomiędzy pojęciami: dobra kultury i dziedzictwo kulturowe, oraz wprowadza pojęcie „nasze wspólne dziedzictwo”. Rośnie znaczenie dziedzictwa niematerialnego i pamięci zbiorowej. Sukcesy programów światowego dziedzictwa kultury UNESCO i dziedzictwa ludzkości UNESCO symbolizują globalny wymiar dziedzictwa.

* Notatki z zajęć do egzaminu z kursu "Transmisje kulturowe".