Magia słowa

Opis powstawania świata w wierzeniach wielu ludów zawiera sceny nazywania, utożsamiane ze stwarzaniem. Księgi pisane były świętym językiem, a wszelkie przypadki deformacji tekstu wiązały się z utratą mocy słowa. Rozkwit magii zawodowej w Europie przypadł na okres średniowiecza. Alchemicy tworzyli magiczne formuły oddziaływania na rzeczywistość, stosowali je i pilnie strzegli przed niewtajemniczonymi. Przeżytki pogańskich wierzeń i rytuałów wzbudzały podejrzenie o konszachty z diabłem i stawały się obiektem zainteresowania Wielkiej Inkwizycji. Najstarszym polskim dokumentem mówiącym o stosowaniu czarów i zaklęć jest poradnik dla spowiedników napisany w XIII wieku w cysterskim klasztorze w Rudach przez brata Rudolfa. Do legalnego działania słowem uprawniony był Bóg, reprezentowany przez swoich ziemskich przedstawicieli, czyli duchowieństwo, którzy wykorzystywali teksty egzorcyzmów i klątw.

Twórcą socjologicznej teorii magii był Marcel Mauss. Wyodrębnił w niej trzy podstawowe elementy: osobę wykonawcy (czarownika), działanie magiczne (obrzędy) i wyobrażenie (zbiorowe pojęcie, dotyczące skutków obrzędu). Rozróżnił dwa typy obrzędów: manualne oraz oralne, czyli zaklinania. Według niego, czary oralne precyzują i uzupełniają obrzęd manualny, a nawet mogą go zastąpić. Każdy gest obrzędowy zawiera jakieś zdanie. Z tego punktu widzenia obrzęd manualny może być traktowany jako przykład niemego zaklęcia, w którym gest jest znakiem i mową. 

Szczególne piętno magia słowa odcisnęła na folklorze. Do tej pory funkcjonują w nim zaklęcia, przysłowia, łańcuszki szczęścia, przezwiska, symbolika znaków własnościowych, napisy na drzewach, broni, szyldach, nagrobkach, wyliczanki dziecięce, magiczno-religijne postawy wartościowania i stereotypy obrazowania. Magiczna władza słowa nad człowiekiem wyraża się także w wierzeniach i zabobonach kierującym ludzkim postępowaniem poprzez przypisywanie historycznej i legendarnej funkcji imion własnych. Do powszechnie stosowanych magicznych aktów mowy należą klątwy rodzicielskie i błogosławieństwa przedślubne.

Rytuały werbalne polegają na nadawaniu przedmiotom określonych cech poprzez wywoływanie ich nazwy. Działania magiczne mogą być realizowane w dwóch wymiarach. W rytuałach pozytywnych wymaga się wymawiania pewnych słów, aby przez ich wypowiedzenie urzeczywistnić odnośne przedmioty i zjawiska. W rytuałach negatywnych natomiast, należy unikać pewnych słów, aby przez ich wygłaszanie nie sprowadzić niepożądanych skutków. Taka tradycyjna formuła, wygłoszona w stosownym miejscu i czasie, ma oddziaływać za pośrednictwem wypowiadającego ją na siły ponadludzkie.

Zjawisko magii powinno być rozpatrywane w trzech sferach swojego występowania: jako magia chrześcijańska, magia okultystyczna i magia życia codziennego. "Ludowy katolicyzm" zawiera wiele wątków, w których odnaleźć można cechy pogańskie. Magia okultystyczna obejmuje zjawiska otoczone nimbem tajemniczości i niezwykłości, łącznie z magią zawodową, która stała się modnym przejawem kontrkultury. Magia codzienna porusza się po nieuświadomionym i mechanicznym obszarze przesądnego i irracjonalnego postępowania. Wiarę w zabobony podzielają nawet wykształcone osoby.


* Artykuł opracowany na podstawie książki: A. Chudzik, Mowne zachowania magiczne, Kraków 2002